Ցավագին էր սիրելը, հայրիկ, երբ ներում կար, ու չկար ներողամտություն։

Հետո, շատ հետո, երբ Սպանդարամետը, Հադեսը, Անուբիսը, ամենտի եզրի բոլոր մահագուշակները լիագումար նիստում երկրորդ ընթերցմամբ որոշեցին տանել քեզ, իմ թուլացած սրտից մի պահ հուզվեցին ու թողեցին՝ մի րոպե էլ ու վերջ։ 

Ես մտա գլխիդ մեջ։ Ու տեսա ամեն ինչ։ Հիշողությունները բոլոր, քո մանկությունից մինչեւ պատերազմ, իմ ծնունդից առաջ ու հետո։ 

Երբ թաղում խաղալիս իմացար, որ քարի մեջ արյուն կա, իսկ Լաչինում կռվելիս՝ ավտոմատի, ու վառոդի հետ խառնված ցավ։ Իմ սիրտը լեռներում է, հատկապես Բերձորի, որտեղ դու հասցրիր լինել, իսկ ինձ չթողեցին, միայն մի հայացք հեռվից՝ կոտրված լուսամուտների ու խամրած քարտեզների ֆոնին։

Երբ Վարդավառին թոնրում վառած միսը գովեցի, ու սիրտդ լցվեց։ Երբ մայրամուտը նայեցիր Ախթամարի ծխի արանքից ու աչքերդ չթարթեցիր, երբ հասկացար, որ շատ վատ եմ տեսնում, երբ մատդ պարզեցիր սարի վրայի խաչի ուղղությամբ, ու ես ոչ մի կերպ այն չտեսա։ Չտեսա միշտ։ 

Հիշեցի Մոնթեի ձեռքը՝ ուսիդ, ցանք անելուց հետո արեւապաչ թիկունքդ՝ զարմանալի ամուր, ու կորացած մեջքդ, երբ պոկում էի ցորնագույն կաշին ու հաշվում բոլոր խալերը հատ-հատ։

Հիշեցի Ասկերանի նռան համը, Ստեփանակերտում մոշի մի բաժակ օղուց հաճելի գլխապտույտը՝ գյուղի դանդաղ օրերի կարոտով, բահի անսամթ հարվածից կարտոֆիլի մեջտեղ լինելու ափսոսանքը, վրդովմունքը՝ այգուց բիբարները գողացածի հանդեպ։

Տեսա մի կաթիլ արցունքը՝ Ժանգի գերեզմանին, ազատամարտիկների մասին գրքում ամեն մեռնողի նկարը սեւ գրիչով ընդգծելու դաժանությունը, գիտակցումը, որ մի օր այդ գրիչն իմ ձեռքին պիտի լինի։

Սեւ թանաքի դառնությունը՝ լեզվիս։ 

Կես կտոր ժպիտ՝ թշիդ՝ իմ հարցից՝ «ադրբեջանցի՞ ա էս զատիկը, հայրիկ, սպանե՞մ, թե ապրի», ու քո խզված ձայնի պատառիկը՝ հեռվից, հեռվից, հեռվից եկող՝ «մի սպանի, իմ աղջիկ»։ Ու զատկի ուրախությունը։

Հիշեցի չգրած նամակներդ տատին ու հորինեցի, հիմա ես եմ գրում նամակներ անանուն՝ անանուն զինվորներին։

Ես ինչքան, ինչքա՛ն անողոք եղա քեզ հետ, երբ բարձրաձայն կարդացի նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունը եւ նախընտրեցի գնալ Նիկոլ սղագրելու՝ չդիմանալով մինչեւ լույս ձգվող քո լռությանը։ 

Վետոներ՝ բանաձեւերի վրա, ստորագրություններ՝ թղթերին, պաշտոնական նամակներ՝ մեյլերում, քաղաքացիների դիմումներ՝ աղբամաններում, վայրենի ցույցեր՝ փողոցներում ու քո վախի անկյուններից դուրս սողոսկող ձայնի դողացող տեմպով երկու բառ՝ «զգույշ կլինես»։ Ես քեզանից եմ սովորել զգույշ չլինել, ինձ մեղադրելու առիթ չկա։ Բոլորը հերթով հաշտվում են իմ այսպիսին լինելու հետ՝ բացի քեզանից, որովհետեւ ես դո՛ւ եմ, ու դու քեզ հետ ո՞նց հաշտ չէիր, ուրեմն՝

We're just two lost souls
Swimming in a fish bowl
Year after year 

Գիշերը մոտենում է, հայրիկ, ու կադրերը դառնում են տագնապ։ Ես, Իտաչին ու Սամոն նստած ենք մի տապանաքարի կողքին, որի վրա բաներ կան գրված հայրասպանության մասին ու պետության, նվիրումի ու անհուսության, ափսոսանքի ու վճռականության։

Ես անդառնալիության մասին հիմար հարցեր եմ տալիս աջ ու ձախ՝ համարյա՝ կուզեի՞ր Մենսընը հենց քո՛ աչքի առաջ տասը հոգու սպաներ, բայց կյանքը տառապանք չլիներ։ Իսկ Բուդդան քմծիծաղով ձայնում է՝ ցանկություններն են պատճառը։ Հասարակ մի ճշմարտություն։ Շատ դժվար, հատկապես պոստ ֆակտում, երբ ամեն ինչ արդեն անցյալ կատարյալ է։ 

Իմ գլխում էլ ազատ տեղ չկա։ Ես մաքրում եմ բոլոր անկյունները տան, ուղղում բոլոր հարեւանների դռների առաջ փռված փոշոտ կտորները, Կիեւյանից քայլում եմ Մոսկովյան ու հաշվում պատերազմների օրերը, մի կապ ռեհանի բոլոր թերթերը պոկում, լվանում հատ-հատ, սրբում բոլոր գրքերի փոշիները, որ ժամանակ լինի հիշելու՝ ամենաշատը որտե՞ղ հիմարացա։

Եւ ո՞նց համարձակվեցի կորցնել Խեչոյանի քեզ նվիրած գիրքը, որի մակագրությունը հիշելիս փշուր-փշուր եմ լինում՝ «Իմ մարտական ընկերոջը, Մռայլին, անվեհեր զինվորին»։