RElection փոդքաստի շրջանակներում «Կուսակցությունների մասին» օրենքում սպասվող փոփոխությունների թեմայով զրուցել են Մամուլի ազգային ակումբի նախագահ Նարինե Մկրտչյանի հետ:

- Տիկի՛ն Մկրտչյան, հոկտեմբերի 18-ին խորհրդարանում «Կուսակցությունների մասին» օրենքում սպասվող փոփոխությունների վերաբերյալ լսումներ էին, և Դուք էլ մասնակցում էիք այդ լսումներին: Ձեր ելույթում նշեցիք, որ մեզ նախևառաջ պետք են սահմանադրական բարեփոխումներ: Արդյո՞ք սա չի վերաբերում նաև Ընտրական օրենսգրքին, այսինքն՝ պետք էր սկզբում բարեփոխել Ընտրական օրենսգիրքը, հետո անցնել «Կուսակցությունների մասին» օրենքին:

- Միանգամայն ճիշտ եք, իհարկե, նախևառաջ պետք է ընդունել նոր Սահմանադրություն: Ինչո՞վ եմ ես հիմնավորում նոր Սահմանադրության ընդունումը. նախևառաջ, բոլոր օրենքները ենթարկվում են և ածանցյալ են հիմնական օրենքին, այսինքն՝ դրանք պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությանը, և ոչ թե հակառակը: Ըստ այդմ, երբ մենք ընդունում ենք քաղաքական կյանքը կարգավորող այնպիսի օրենքներ, ինչպիսիք են Ընտրական օրենսգիրքը և «Կուսակցությունների մասին» օրենքը, պետք է նկատի ունենանք, որ հետագայում՝ Սահմանադրության ընդունման ժամանակ, մենք կարող ենք խնդիրներ ունենալ, որովհետև Սահմանադրությունը կարող է առաջարկել այլ փոփոխություններ, այլ հայեցակերպ, այլ մեկնակերպ: Այդ իսկ պատճառով, զուտ նաև կառուցվածքի, կանոնակարգի առումով ճիշտը նախևառաջ Սահմանադրությունը փոխելն է: Ընդհանրապես քաղաքական ճարտարապետությունը, ինչպես ես ասացի իմ ելույթում, ենթադրում է, որ տանիքից չեն սկսում շինարարությունը, այլ սկսում են հիմքերից, իսկ հիմքը Սահմանադրությունն է:

Սահմանադրության փոփոխությունն անհրաժեշտ է տարբեր պատճառներով, որոնցից հիմնականն այն է, որ Սահմանադրությունը կեղծված է, երկրորդը՝ գործող խորհրդարանական համակարգը արդյունավետ չի աշխատում Հայաստանի համար և մի շարք վտանգներ է պարունակում հենց այս Սահմանադրությամբ: Ամփոփելով պետք է ասեմ, որ այո՛, նախևառաջ պետք է ընդունել Սահմանադրությունը, և Ընտրական օրենսգիրքի ու «Կուսակցությունների մասին» օրենքի մեկնակետը պետք է լինի Սահմանադրությունը:

Եթե որոշում ենք, թե ինչ ընտրակարգ պետք է սահմանենք, կամ կուսակցությունների ֆինանսավորումը պետությունից, այս ամբողջ հարցերի պատասխանը նախևառաջ պետք է տա Սահմանադրությունը, որը պետական, հասարակական հարաբերությունների կարգավորման բարձրագույն մարմինը, բարձրագույն փաստաթուղթը պետք է լինի: Այդ իսկ պատճառով, կարծում եմ, միանգամայն սխալ է այս օրենքների փոփոխությունը: Հենց նաև դա է պատճառը, որ մենք անվերջ փոփոխություններ ենք կատարում մեր օրենքներում, որովհետև ոչ միայն ժամանակն է շտկումներ մտցնում, այլ նաև շտկումներ է մտցնում քաղաքական կոնյուկտուրան:

- Սահմանադրությամբ համամասնակա՞ն ընտրակարգ պետք է սահմնավի, թե՞ մեծամասնական:

- Իմ համոզմամբ, Հայաստանում դրա համամասնությունը պետք է լինի 50/50: Ինչո՞ւ են ընդհանրապես կուսակցությունները, քաղաքական, հասարակական գործիչները առաջարկել 100 տոկոսանոց համամասնական ընտրակարգը: Մեր տառապանքը փորձ ունի, քանի որ մեր ընտրությունները միշտ կեղծվել են՝ 1995 թվականից ի վեր, և միշտ նրանք օգնել են, որ իշխանության գան մեծահարուստներ, թաղային հեղինակություններ, որոնք համապատասխան ձայներ, մանդատ են ապահովել իշխող կուսակցության համար:
Բայց եթե վերցնենք զարգացող խորհրդարանական համակարգի արդյունավետության հեռանկարը, կարծում եմ, Հայաստանի դեքում ավելի ճիշտ է համամասնությունը պահպանել 50/50 տոկոսի սահմանագծում:

- Այսինքն՝ խա՞ռը լինի ընտրակարգը:

- Այո՛:

- Ձեր ելույթում նաև նշեցիք, թե կողմ չեք, որ կուսակցությունների գործունեությունը կարգավորվի օրենքով: Սա վտանգավոր չէ՞: Այդ դեպքում, օրինակ, կուսակցությունների ֆինանսական գործունեության թափանցիկության հարցն ինչպե՞ս է կարգավորվելու, եթե մենք «Կուսակցությունների մասին» օրենք չունենանք:

- Օրենքների առատությունը ավելի շատ խոսում է տվյալ պետության հասարակական, պետական հիվանդության մասին, քան առողջացման ցանկության կամ միտումների: Օրենքների առատությունը բնավ չի խոսում այն մասին, որ մենք ավելի իրավական ենք, և օրենքների կիրարկումն ավելի ապահովագրված է: Բնավ, ես կասեի հակառակը. մեծաթիվ օրենքները ավելի են խճողում դաշտը:

Ես արդեն ասել եմ իմ ելույթում և հիմա էլ ուզում եմ կրկնել, որ դեմ եմ ինչպես ԶԼՄ-ների դաշտը կարգավորող օրենքին, այնպես էլ «Կուսակցությունների մասին» օրենքին, որովհետև դրանք քաղաքական, հասարակական այն ինստիտուտներն են (մամուլը հասարակական ինստիտուտ է, կուսակցությունը՝ քաղաքական), որոնց գործունեությունը առավելագույն ազատական պետք է լինի: Եթե Սահմանադրությամբ մամուլի դեպքում ամրագրես, որ գրաքննություն չկա, և պետությունը պարտավոր է ապահովել ազատ մամուլի գործունեությունը, ապա նույնը վերաբերում է կուսակցություններին, որ կուսակցությունների գործունեությունը առավելագույն ազատական պետք է լինի:

Ձեր նշած մտահոգությունը ես չունեմ՝ ֆինանսական թափանցիկության, հաշվետվողականության մասին: Իհարկե, կուսակցությունների ֆինանսավորման խնդիրներ միշտ կան Հայաստանում: Նախևառաջ, որպես կանոն, ընդդիմադիր կուսակցությունները ֆինանսներ չեն ունենում կամ էլ, որ ոչ պակաս սարսափելի է, ֆինանսավորրվում են շատ անգամ դրսից: Կուսակցություններ կան, որ նույնիսկ չեն էլ թաքցնում: Ես վտանգավոր եմ համարում, որ հայաստանյան կուսակցությունները ֆինանսավորում ստանան դրսից:

Եվրոպացի մասնագետների հետ երբ ես զրուցում էի խոհրդարանական լսումների ընդմիջմանը, նրանց ներկայացրած վիճակագրությունը հետևյալն էր. եվրոպական պետությունների 50 տոկոսում կա «Կուսակցությունների մասին» օրենք, 50-ում բացակայում է: Ընդ որում, պետք է նկատի ունենալ, որ այդ 50 տոկոսում, որոնք ունեն, օրենքը հիմնականում վերաբերում է կուսակցությունների ֆինանսավորմանը, ավելի շատ՝ պետական աջակցությանը և նվիրատվությունններին, դրամահավաքներին:

- Ճիշտ չէ՞, որ լինի օրենք, որը կասի՝ պետությունը որ կուսակցություններին է ֆինանսավորում, կուսակցություններն այդ ֆինանսները որ ուղղությամբ իրավունք ունեն ծախսելու, որ ուղղությամբ չունեն:

- Հասարակական կյանքի ցանկացած ոլորտ կարելի է այդպես կարգավորել: Եթե մենք գնանք այն ճանապարհով, որ ամեն ինչը պետք է կարգավորենք, կհասնենք աբսուրդի: Կարծում եմ՝ ամեն դեպքում, և՛ ֆինանսական առումով, և՛ նույնսիկ թվաքանակի (կուսակցություննրեի թվաքանակի հարցն էլ այդ լսումներում շատ քննարկվեց) չպետք է կանոնակարգել: Ենթադրենք, եթե մենք դնում ենք 200-ից 2000 հոգի (կուսակցության անդամների թիվը- խմբ.)՝ ըստ գործող օրենքի աստիճանական զարգացման, ապա ստացվում է՝ Հայաստանի մոտ 3 միլիոն բնակչությունը արհեստականորեն կուսակցականացնում ենք: Մենք շատ լավ գիտենք, որ ի վերջո այդ մարդկանց մի մասը ուղղակի հարազատներ, բարեկամներ են լինելու, այսինքն՝ մենք հասարակությանը կամ քաղաքականությամբ զբաղվել ձգտող մարդկանց դնում ենք այնպիսի մի տարօրինակ, տարակուսելի վիճակի մեջ, որ նրանք այս կամ այն չափով գնում են զեղծարարության: Ընդ որում, դա լավ գիտեն և՛ բոլոր ժամանակների իշխանությունները, և՛ կուսակցությունները:

Եթե ստեղծում ենք մի օրենք, որը մենք պետք է խախտենք և բարդացնենք մեր կյանքը, ապա ավելի ճիշտ չէ՞, որ այդ օրենքը չլինի: Իհարկե, հայ հասարակության մեջ ազատության ընկալումը շատ անգամ աղավաղված է, որովհետև դա կարող է ուղղակի տարօրինակ դրսևորումներ ունենալ, բայց, ամեն դեպքում, ազատությունից, ազատականացումից ավելի լավ բան չկա:

- Այդ դեպքում, օրինակ, բիզնեսը կարող է խառնվել քաղաքականությանը, որովհետև խոշոր գործարարները կորոշեն ֆինանսավորել կուսակցություններին, կուսակցություններն էլ նրանցից կախվածության մեջ կլինեն: Այսպիսի խնդիրներ չե՞ն առաջանա:

- Դրանք, իհարկե, կարգավորվում են Սահմանադրությամբ: Եթե Սահմանադրությամբ հստակ գրվում է, որ գործարարությունն ու քաղաքականությունը տարանջատված են, եթե դա դառնում է սահմանադրական նորմ կամ հասարակական կյանքի նորմ (ի վերջո, հասարակական օրենքներն ավելի կարևոր են), ընտրողը շատ լավ տարբերում է այդ բաները, ապա, կարծում եմ, դրա խնդիրը չի առաջանա: Չնայած գործող օրենքով էլ, ենթադրենք, արգելվում է սերտաճումը, բայց դա չի խանդարում, որ բիզնեսմեններ հայտնվեն խորհրդարանում, ընդ որում, խոշոր բիզնեսմեններ: Օրենքով չես կարող դրան հետևել. նա կառավարման է հանձնում իր ողջ բիզնեսը, տնտեսությունը, և ստացվում է, որ նա բիզնեսմեն չէ: Բայց այդպես չէ: Այդ իսկ պատճառով դա օրենքի խնդիր չէ միայն, դա նաև հասարակական կյանքի զարգացման խնդիր է, քաղաքակրթվածության խնդիր է:

- Ձեր ելույթում նաև մի հետաքրքիր օրինակ բերեցիք. ասացիք, որ երբ որևէ կուսակցություն դառնում է կառավարող ուժ, այնտեղ հավաքվում են շատ անդամներ, հետո, երբ այդ կուսակցությունն էլ կառավարող ուժ չէ, այդ անդամները գնում են, և միայն գաղափարակիցներն են մնում: Ո՞րն է պատճառը, որ Հայաստանում կուսակցությունների մեծամասնությունը չունի գաղափարական կոնկրետ ուղղվածություն:

- Ես կարծում եմ, որ դա մեր կուսակցությունների, քաղաքական համակարգի բոլոր ժամանակների աքիլլեսյան գարշապարն է, և դա առավել հստակ երևում է կառավարող կուսակցությունում: Իհարկե, երբեմն այդպես նաև ընդդիմադիր կուսակցություններում է նկատվում, հատկապես այն ընդդիմադիր կուսակցություններում, որոնց հաղթանակը կամ գոնե երկրորդ տեղը գրավելու հնարավորություններն ավելի իրական են թվում պատեհապաշտների մեծ խմբերին: Բոլոր ժամանակների պատեհապաշտները խնդիր չունեն ամոթի հետ: Նաև բարոյական խնդիր է ամեն տեղ չգնալը: Նրանք, եթե նայեք կուսակցությունների զգալի մասին, տարբեր կառավարող կուսակցություններից տեղափոխվում են: Տարօրինակն այն է, որ ցանկացած իշխանություն հաճույքով ներգրավում է նրանց:

Ես տեսել եմ առնվազն երկու կառավարող կուսակցության փլուզումը, տեսել եմ, թե ինչպես են այդ կուսակցությունները մի օրում ուղղակի կորցնում իրենց անդամների բացարձակ մեծամասնությանը: Դա, իհարկե, նախևառաջ գաղափարախոսական խնդիր է, որովհետև կառավարող կուսակցությունը հնարավորություն է պաշտոններ բաժանելու, համալրելու արտոնյալների ցանկը: Այնտեղ մեծ շահաբաժիններ և արտոնություններ կան, դեպի ուր գնում են մարդիկ, և կուսակցությունները շատ անգամ գրկաբաց կամ ոչ այնքան, բայց հիմնականում նրանց են ընդունում: Գաղափարախոսություններին և գաղափարականությանը Հայաստանում շատ քիչ տեղ է տրվում, եթե չասեմ՝ դրանք ուղղակի արհամարհվում են: Նիկոլ Փաշինյանի վերջին շրջանի աղմկահարույց հայտարարությունները, թե «իզմ»-երի դարաշրջանն անցել է, խրախուսում է գաղափարազրկությունը: Մենք այսօր կարող ենք լինել լիբերալ, վաղը՝ սոցիալ-դեմոկրատ և այդպես շարունակ:

- Խոսքը նաև նո՞ւյն կուսակցության ներսում տարբեր գաղափարների մասին է:

- Այո՛, նույն կուսակցության ներսում: Դրա համար պատահական չէ, որ, պայմանական ասեմ, դաշնակցականը վաղը կարող է դառնալ ազատական, սոցիալիստ-ազատական: Դա միայն հայկական երևույթ չէ: Ես առիթ ունեցա վերջերս նաև Եվրոպան ուսումնասիրելու. այնտեղ էլ այդ միտումը բավականին արագ տարածվում է, մարդիկ կարող են շատ արագ փոխել իրենց քաղաքական դաշտը, կուսակցական դաշտը:

Մեզ մոտ նաև չկա հստակ գաղափարական տարանջատում: Պատճառներից մեկն էլ այն է, որ ազատական հռչակած կուսակցությունը կարող է պաշտպանել տնտեսության սոցիալիստական ուղղվածությունը: Մեզ մոտ միմյանց հետ այնքան տարօրինակ համադրություններ կան, որ երբ այդ համադրությունները և ներկապնակը մուտք են գործում քաղաքական դաշտ, հասկանում ես, թե մենք ինչ օրի ենք հասցրել Հայաստանի քաղաքական դաշտը, այդ իսկ պատճառով Հայաստանում քաղաքական ինստիտուտները ուղղակի փլուզված են:

- Չկա՞ն Հայաստանում գաղափարական կուսակցություններ:

- Չկան, որովհետև նույնիսկ նրանք, որոնք ունեն ինչ-որ արժեքներ, կարող են ծրագիր ունենալ, հայտարարություններ անել, բայց նրանց քաղաքական վարքագիծը խոսում է այն մասին, որ գաղափարական չեն նրանք:

- Եվ այդ կուսակցությունների պառակտման խնդիրը կվերանա՞, երբ նրանք կոնկրետ գաղափարների կրող լինեն:

- Ասել թե դա շատ արագ կվերանա, դժվար է, որովհետև հայ մարդու բնույթը պետք է փոխել: Բայց որքան հասարակության մեջ մեծանա գաղափարախոսության հանդեպ հարգանքը, այնքան ավելի կնվազի: Միշտ էլ կառավարող կուսակցությունը շատերի համար մեղրի տակառի պես է, որ ձգում է, բայց ողջ խնդիրն այն է, թե կառավարող կուսակցությունն իր մեջ այդքան քաղաքական հասունություն կարո՞ղ է դրսևորել, որ զերծ պահի իր շարքերը դրանից: Դրա համար կառավարող կուսակցությունը մի օր պարզապես դադարում է ուղղակի կուսակցություն լինել:

Ես հիշում եմ, երբ Հայոց համազգային շարժման համագումարներն էի լուսաբանում: Այն համագումարը, որ հաջորդեց 1998 թվականի փետրվարի 4-ի իշխանափոխությանը, պարզապես շատ տխուր տպավորություն էր թողնում. հիշում եմ դրանից առաջվա համագումարները, մեծ թվով մարդկանց...

Մեր կառավարող կուսակցությունների խնդիրը գիտե՞ք որն է նաև. միանգամից վերածվում են նոմենկլատուրային կուսակցության և երբ դադարում են իշխանություն լինել, նոմենկլատուրան ուղղակի դուրս է գալիս: Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցությունում ի՞նչ գաղափարների շուրջ են այդ մարդիկ համախմբվել:

- Նույն վտանգը նրա՞նց է սպառնում:

- Ոչ միայն վտանգը: Ակնհայտ է, որ այդպիսին են նրանք: Այդ իսկ պատճառով տարաձայնությունները շատ արագ ի հայտ են գալիս, և դրանք գաղափարական տարաձայնություններ չեն, որովհետև գաղափարների, արժեքների շուրջ միավորված մարդկանց բաժանելն ավելի դժվար է, նրանք բաժանվում են, եթե կուսակցությունը շեղվում է այդ գծից: Գաղափարազրկություն է համընդհանուր:

- Դուք նաև մտածում եք, որ այն կուսակցությունները, որոնք ընտրությունների արդյունքում խորհրդարան չեն անցնում, խորհրդարանից դուրս պասիվ են: Ի՞նչ անել, որ այս կուսակցությունները անգամ խորհրդարան չանցնելու դեպքում ակտիվ գործունեություն ծավալեն և քաղաքական կյանքին մասնակցեն:

Գիտե՞ք ինչն էր վատ և բացասական հետհեղափոխական շրջանում. նոր Հայաստանում կայացած առաջին ընտրությունները, որոնք իհարկե ազատ էին, օրինական էին, քաղաքական կյանքին ոչ մի բան չտվեցին, հակառակը, խորացրին ապաքաղաքականությունն ու ապագաղափարականությունը: Ի վերջո, խորհրդարանը ձևավորվել է մարդկանցից, որոնք շատ քիչ կապ ունեն քաղաքականության հետ, եթե չասեմ՝ ընդհանրապես կապ չունեն:

Ինքնին պարզ դարձավ, որ պարզապես ազատ և օրինական ընտրությունները չեն ապահովում քաղաքական դաշտի կայացումը: Ուղղակի կուսակցությունները պետք է քաղաքականությամբ զբաղվեն: Նրանց մի մասը զբաղվում է իշխանության հետ այս ընթացքում ինչ-որ մերձեցման ճանապարհներ գտնելով. կատաղի ընդդիմադիր կուսակցականը մեկ էլ ջերմագին պաշտպանում է կառավարության քաղաքական կուրսը: Նրանց բնույթը, քաղաքական, հասարակական, մարդկային վարքագիծը թույլ չեն տալիս, որ կուսակցություններում զբաղվեն նաև քաղաքականությամբ: 

Կուսակցությունները մեզ մոտ հիմնականում ձևավորված են անձերի շուրջ, անձնակենտրոն կուսակցություններ են և փոքրաթիվ՝ ոչ քանակի առումով. այնտեղ գաղափարական մարդկանց թիվը շատ քիչ է, ով ասեք կարող է ինչ-որ մի կուսակցությունում հայտնվել: Դա նորմալ է, իհարկե, բայց մտնել, դուրս գալ, ոնց որ վերելակ մտնել, դուրս գալ լինի:

Կուսակցությունները սպասում են գործընթաց լինի, իրենք շարժվեն առաջ: Գործընթաց ստեղծողը իրենք են, ոչ թե պետք է սպասեն: Ընդհանրապես ոչ մի իշխանության գուցե ձեռնտու էլ չէ, որ քաղաքական մեծ դիսկուրս լինի, քննարկում լինի: Ի վերջո, այս քաղաքական օրակարգի համընդհանուր բացակայությունն ազդում է նաև կուսակցությունների վրա: Նրանք նույնպես չեն կարողանում օրակարգ առաջարկել:

- Էլի՞ գաղափարական խնդիր է սա:

- Քաղաքական գործընթացների վատ իմացության, քաղաքական նեղ, ճղճիմ խնդիրներին հետամուտ լինելու գործընթաց է:  Շատ անգամ իրենք խնդրի գլոբալ, համընդհանուր կարևոր բնույթն էլ չեն տեսնում: Ի՞նչ է կատարվում Հայաստանի շուրջ. ես նկատի ունեմ Միացյալ Նահանգների՝ Ցեղասպանության ընդունման բանաձևը: Կուսակցություններից որևէ մեկը չարձագանքեց, ես չեմ էլ հիշում ինչ-որ արձագանք, որ հավուր պատշաճի հայտարարություն անեն:

Տարածաշրջանում նոր գործընթացներ են կատարվում: Ըսի-ըսավ... Այս քաղաքականությամբ՝ սա ասի, ես նրան պատասխանեմ, մենք չենք կարող հեռու գնալ: Ես մտածում էի, որ գուցե նոր կուսակցությունները գան, դաշտն ավելի կսկսի ձևավորվել, բայց պարզվեց, որ նոր կուսակցությունները դառնում են հնի կրկնօրինակը: Եվ այնպես չէ, որ խորհրդարան չմտնելով՝ քաղաքական կյանքն ավարտվում է. ընդհակառակը, նրանց համար ազատության սահմաններն ավելի մեծ են, ուղղակի պետք է քաղաքականությամբ զբաղվեն ու հասկանան՝ ինչ է քաղաքականությունը:

- Նախորդ անգամ այս թեմայով զրուցում էինք  «Ազատ քաղաքացի» քաղաքացիական նախաձեռնությունների աջակցման կենտրոնի ղեկավար Հովսեփ Խուրշուդյանի հետ, և նա, ծրագրի ձևաչափի համաձայն, խնդրել է Ձեզ հնչեցնել գաղափարներ, թե ինչպես եք տեսնում կուսակցական համակարգի զարգացումը Հայաստանում:

- Չասեմ խորհուրդ, ցանկություն ավելի շուտ. կուսակցությունները պետք է զբաղվեն քաղաքականությամբ, նրանք պետք է իրադարձությունների ետևից քարշ չգան, այլ իրադարձություններ ստեղծեն, գործընթաց ստեղծեն, պետք է դադարեն առաջնորդվել ներքին, ներկուսակցական խարդավանքներով (իրենք այդ ներկուսակցական խարդավանքները շփոթում են շատ անգամ ներկուսակցական ժողովրդավարության հետ, բայց այդպես չէ), պետք է մի քիչ ավելի լայն նայել աշխարհին և ճղճիմ խնդիրներ չդնել սեփական օրակարգում, պետք է սեփական քաղաքական օրակարգն ունենալ և դա առաջարկել հանրությանը, եթե անգամ ոչ իշխանություններին: Այնքան բան կա անելու...

Նարինե Մկրտչյանի հարցը՝ հաջորդ բանախոսին.

«Ի՞նչն է պատճառը, որ Հայաստանում համատարած կուսակցականացման հետ քաղաքական դաշտում այսպիսի անապատ է»: