RElection փոդքաստի շրջանակներում «Կուսակցությունների մասին» օրենքում սպասվող փոփոխությունների թեմայով զրուցել ենք Գերագույն խորհրդի և Ազգային ժողովի նախկին պատգամավոր Վիգեն Խաչատրյանի հետ:

- Պարո՛ն Խաչատրյան, Դուք ասում եք, որ կուսակցությունները պետք է զերծ լինեն պետության և բիզնես խմբերի միջամտությունից: Նաև ասում եք, որ ձեռներեցներն ազգային արժեք են և իրավունք ունեն ֆինանսավորելու կուսակցություններին: Այսպիսով, ո՞րն է կուսակցությունների ֆինանսավորման լավագույն տարբերակը, և ի՞նչ պետք է անել, որ կուսակցություններն իրենց ֆինանսավորման աղբյուրներից կախման մեջ չլինեն:

- Նախ, վերադառնանք կուսակցություններին ներկայացվող պայմաններին, որոնք պիտի լինեն, որպեսզի կուսակցությունները կարողանան արդյունավետ աշխատել: Դրանք երեք խմբի են բաժանվում.

1. կուսակցությունները պիտի լինեն իրավահավասար. դա չի նշանակում, որ նրանք ունենան հավասար հնարավորություններ, հնարավորությունները կարող են տարբեր լինել, բայց իրավահավասարությունը պարտադիր է կուսակցությունների նորմալ գործունեության համար,

2. կուսակցությունները պետք է պաշտպանված լինեն արտաքին և ներքին ազդեցություններից,

3. կուսակցությունների գործունեությունը պիտի լինի թափանցիկ, նկատի ունեմ հենց նրանց ֆինանսական գործունեության թափանցիկությունը, այսինքն՝ կուսակցությունները ոչ թե չպիտի ֆինանսավորվեն, այլ նրանց ֆինանսավորումը պիտի լինի թափանցիկ և հաշվետու հասարակությանը:

- Այսինքն՝ եթե անգամ ձեռներեցներն են ֆինանսավորում կուսակցություններին, պիտի պա՞րզ լինի, թե կուսակցություններն այդ միջոցներն ինչպես են ծախսում:

- Պարզ է, որ ֆիանսավորում կարող է անել նա, ով ֆինանս ունի: Քաղաքական գործունեություն առանց ֆինանսավորման բացառվում է, հետևաբար՝ կուսակցությունների ֆինանսական գործունեության թափանցիկությունը նշանակում է՝ հայտնի լինեն աղբյուրները, և հայտնի լինեն ծախսերը. ինչպե՞ս են կուտակվում այդ միջոցները և ինչպե՞ս են ծախսվում: Օրենսդիրը կարող է դա կարգավորել: Ենթադրենք, կուսակցության միջոցների 20 տոկոսը կարող է ուղղվել ապարատի պահպանմանը՝ գրասենյակներ, գործավարներ, և մնացած ամբողջը պիտի բուն քաղաքական գործունեությանը նպաստի:

Ինչ վերաբերում է ձեռներեցներին, իհարկե, մեր ամենամեծ նվաճումը վերջին երեսուն տարիների ձեռներեց խավի առաջացումն է, որը մենք չենք ունեցել, և որը անհրաժեշտ է պետության ու հասարակության զարգացման համար: Բայց, մյուս կողմից, նրանց ֆինանսավորումը ևս պիտի լինի որոշակի չափերի սահմաններում, այսինքն՝ դա ևս պետք է կարգավորել:

- Շեմե՞ր պիտի լինեն:

- Շեմ չասենք, բայց, համենայն դեպս, չպիտի ինչ-որ մեկը գրպանային կուսակցություն ունենա և իր հաշվին պահի, որը մենք այսօր ունենք: Սա նշանակում է, որ օրենսդիրը և ենթաօրենսդրական ակտերը դրանք պիտի կարգավորեն: Դրանից զատ, կուսակցությունները պիտի շահագրգռված լինեն այդ մթնոլորտը ստեղծելու իրենց ներսում: Հետևաբար, խնդիրը միայն օրենսդրորեն կարգավորումը չէ, խնդիրը հետևյալի մասին է. օրենքն ունենում է օրենքի ոգի և օրենքի տառ: Կարևորը ոգին է, նախևառաջ: Ի՞նչ ենք ուզում մենք. մենք ուզում ենք հետևյալը, որ կուսակցություններն ունենան հավասար հնարավորություններ, որ կուսակցությունների գործունեությունը լինի թափանցիկ: Սա ոգին է օրենքի: Տառը, թե ինչպես դա շարադրել, ինչպես կարգավորել օրենքով, ենթաօրենսդրական ակտերով, կուսակցությունների ներքին կանոնադրությամբ: Պիտի ներքին համատեղ աշխատանք տարվի: Սակայն մենք նկատում ենք, որ այսօր քաղաքական դաշտում գործող ուժերը, որոնք իրենք համարում են կուսակցություն, կարծես առանձնապես շահագրգռված չեն, որ այս օրենքն ըստ արժանվույն մշակվի և կյանքի կոչվի: Ես չեմ նկատում շահագրգռված քննարկումներ, մոտեցումներ, առաջարկներ:

- Նաև լսումների՞ ժամանակ:

- Ամբողջ ընթացքում: Լսումների ժամանակ ելույթ ունեցողների 80 տոկոսը ամբիոն էր գտել իր դարդն ու ցավն արտահայտելու: Մարդիկ իրավունք ունեն մտածելու, տեսակետներ ունենալու հասարակության մասին, տնտեսության մասին, բայց այնտեղ լսումները վերաբերում էին «Կուսակցությունների մասին» օրենքին: Մի քանի հոգի այդ օրենքի մի քանի դրվագներից խոսեցին: Հրավիրյալներն, ըստ էության, «Կուսակցությունների մասին» օրենքից չխոսեցին: Հասկանալի չէր՝ ինչու էին եկել, պարապ ականջներ էին փնտրում իրենց մտքերն արտահայտելու հավանաբար: Նկատի ունեմ, որ այս վերաբերմունքը` «Կուսակցությունների մասին» օրենքին, խոսում է այն մասին, որ մենք դեռ շատ քիչ կառույցներ ունենք, որոնց կարելի է կոչել իրականում կուսակցություն:

- Դուք ասում եք, որ մի կուսակցության ներսում պետք է տարբեր գաղափարախոսություններ կրող մարդիկ լինեն: Արդյո՞ք սա վտանգավոր չէ կուսակցության միասնականության, համախմբվածության տեսակետից: Ինչպե՞ս պիտի տարբեր գաղափարներ կրող մարդիկ կարողանան մի կուսակցության ներսում գործել:

- Խոսքը գաղափարների մասին չէ: Եթե խոսքը վերաբերում է գաղափարախոսությանը, իհարկե, որևէ կուսակցության ներսում անդամագրված մարդիկ պիտի նույն գաղափարախոսությունը դավանեն:

- Այսինքն՝ լինեն կա՛մ լիբերալ, կա՛մ սոցիալի՞ստ...

- Այո՛: Ընդ որում, ժամանակակից պայմաններում դա փոքր-ինչ պայմանական բնույթ է արդեն կրում: Բայց գաղափարներ, ոչ թե գաղափարախոսություն, այս կամ այն խնդրի լուծման շուրջ կարող են լինել տարբեր, և, հետևաբար, որպեսզի կուսակցությունը լինի ճկուն և արդյունավետ աշխատի, կուսակցության ներսում նույն հարցի վերաբերյալ տարբեր լուծումներ առաջարկողները չպիտի դուրս մղվեն, և մեծամասնության լուծումը համարվի ճիշտ: Երբեմն մարդը լինում է  ավելի ճիշտ, քան կուսակցությունը որևէ հարցում:

Հետևաբար, խոսքը այն մասին է, որ կուսակցությունների ներսում դեմոկրատական ցենտրալիզմի կոմունիստական սկզբունքը պիտի բացառել, որ պիտի կուռ լինեն շաքերը, համախմբված: Այդպիսի բան չկա, մարդը պարտավոր չէ կատարել կուսակցության որոշումը, եթե նա կուսակցության անդամ է, նա պարտավոր է չխանգարել, բայց կարող է և չկատարել, եթե իր սրտով չէ. ինքը ստրուկ չէ այդ կազմակերպությունում: Կուսակցության անդամը պիտի պաշտպանված լինի կուսակցության կամայականություններից: Եթե մենք ուզում ենք ունենալ կուսակցություն, որը իր առաքելությունն իրականում կատարում է, պետք է մոռանանք կուռ շարքերը, համախմբված գաղափարը: Այդ բոլորը տոտալիտար մտածողության դրսևորումներ են: Ժամանակակից ազատ հասարակությունում, ազատ տնտեսությունում մենք պետք է հասկանանք՝ կուսակցություն ասելով՝ ինչը մենք նկատի ունենք:

Ընդ որում ես ինչ-որ հիմա խոսում եմ, այդ բոլորը ձևավորման փուլում են, որևէ երևույթ վերջնականապես կայացած չէ: Բայց մեծ երջանկություն է, որ այդ երևույթները սկսել են կայանալ, որ մենք չենք ունեցել հասարակական կառուցվածքում, տնտեսական կառուցվածքում, պետական կառուցվածքում: Մենք նոր ստեղծում ենք անհրաժեշտ ինստիտուտներ, որոնք կերաշխավորեն մարդու արժանապատվությունը և պետության ինքնիշխանությունը: Այս երկու պարագաներում է, որ հասարակությունն ու տնտեսությունը զարգանում են և բարիք են ստեղծում շատերի համար, ոչ թե ընտրյալների:

Հիմա այս առումով մենք տեսնում ենք, որ քաղաքացիական հասարակությունը Հայաստանում կազմակերպվում է իր կառույցներով: Քաղաքացիական հասարակության լինում են հասարակական կազմակերպություններ: Կուսակցությունը ևս կազմակերպություն է: Ինչո՞վ է նա տարբերվում հասարակական կազմակերպություններից: Մենք ունենք քաղաքացիական հասարակություն և ունենք պետական համակարգ: Կուսակցությունը միակ կազմակերպությունն է, որը գործում է և՛ քաղաքացիական հասարակության դաշտում, և՛ պետական համակարգի դաշտում: Մյուս հասարակական կազմակերպությունները պետական համակարգի դաշտում չեն գործում, ընտրություններին չեն մասնակցում, ներկայացուցիչներ չունեն պետական կառավարման մարմիններում, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պետության տարբեր ինստիտուտներում: Հետևաբար շատ էական է, որ կուսակցությունը պետական համակարգին չսերտաճի. նա կդադարի ծառայել որպես կուսակցություն: Հիմա, եթե այդ տեսակետից նայենք, ապա մենք տեսնում ենք, որ կուսակցության առաքելությունը զուտ ընտրություններին մասնակցելը չէ, կուսակցության առաքելությունը ավելի լայն է. կազմակերել քաղաքական ուսուցում: Շատերը քաղաքական ուսուցում ասելով՝ հասկանում են գաղափարախոսությունը տարածել: Ո՛չ: ի՞նչ է նշանակում ժողովրդավարություն, ի՞նչ է նշանակում ազատ տնտեսություն, ի՞նչ են նշանակում մարդու իրավունքները, ի՞նչ է նշանակում խոսքի ազատություն: Այս կրթությունը քաղաքական կուսակցությունները պարտավոր են իրականացնել:

- Կուսակցությունները ինչպե՞ս պիտի դա անեն առանց իրենց գաղափարախոսությունն էլ հետը տարածելու:

- Մարդու իրավունքները, դատական իշխանության անկախությունը, խոսքի ազատությունը գաղափարախոսություն չեն ենթադրում: Անկախ գաղափարախոսությունից՝ սրանք մնայուն արժեքներ են, և հետևաբար, ցանկացած կուսակցություն, անկախ իր գաղափարախոսական ուղղվածությունից, այս գաղափարական քարոզչությունը և ուսուցումը պիտի կազմակերպի նախևառաջ իր անդամների և համակիրների համար:

Քանի որ մենք շատ վատ հասարակական համակարգից ենք դուրս եկել ու ժառանգություն ունենք այդ բացասական կնիքը, ավելի շատ տեսնում նեք, որ կուսակցությունները առաջ են մղում իրենց գաղափարախոսությունը, բայց նրանք նախևառաջ պիտի առաջ մղեն քաղաքական ուսուցումը ազատ քաղաքացի դաստիարակելու առումով:

Իսկ կուսակցության  երկրորդ առաքելությունը պատասխանատվություն կրող քաղաքացու դաստիարակումն է, այսինքն՝ ազատ մարդու, որովհետև ազատությունը ոչ այլ ինչ է, քան պատասխանատվություն: Եթե ես ազատ մարդ եմ, ես եմ տերը իմ կարգավիճակի, և ես ինձ եմ մեղադրում՝ ես լա՞վ եմ ապրում, թե՞ վատ, ոչ թե պետությունից եմ պահանջում ինձ լավ պահել: Ազատությունը ամենաթողտվությունը չէ:

Այսպիսի կուսակցություններն ունեն հեռանկար Հայասանում, այսպիսի կուսակցություններին են մարդիկ հավատալու և ընտրելու: Մինչև հիմա մենք ունեցել ենք քաղաքական մանիպուլյատորներ, որոնք ժողովրդին օգտագործել են որպես միջոց իրենց նպատակին հասնելու և իշխանությունը սեփական բարօրությանը ծառայեցնելու: Եթե մենք հիմա հետ ենք նայում, վերջին 30 տարում այլանդակություն է, ով ոնց կարողացել, չարաշահել է իր դիրքը իր նյութական հարցերը լուծելու համար, և հասարակությունը մատնվել է աղքատության: Հիմա պիտի առաջանան իրական քաղաքական ուժեր, որոնք կդաստիարակեն քաղաքականապես հասունացած քաղաքացի և կձևավորեն պատասխանատվություն կրող անհատ:

Հայրենասիրությունը սա է. չդիտել սեփական պետությունը որպես կթու կով ու օգտվել այդ պետությունից: Սեփական պետությունը դիտել որպես սեփական տուն և վերաբերվել ինչպես սեփական տանը: Այս առումով մենք տեսնում ենք, որ առայժմ քաղաքական դաշտում այս համոզմունքները կրող կուսակցությունները նոր են առաջանում, չեն եղել:

- Չկա՞ն հիմա այդպիսի կուսակցություններ:

Իհարկե, կան, բայց ամբողջությամբ այդ բովանդակությունը կրող մենք չունենք ու չէինք էլ կարող ունենալ: Պետք չէ ասել, որ չկան, որովհետև այդպես մտածող սերունդը նոր է ասպարեզ գալիս: Մենք ունեցել ենք խորհրդային դաստիարակություն ստացած նվնվացող սերունդ, որն ամեն ինչից դժգոհում է, բայց ինքը հարց լուծելու պատրաստ չէ, բոլորին դատում է՝ բացի իրենից, բոլորին մեղավոր է համարում՝ բացի իրենից: Այսինքն՝ մենք նոր ենք տեսնում, որ սերունդ է փոխվում ազատ Հայաստանում:

Կներեք անհամեստության համար, բայց բազմիցս եմ ասել՝ կգա այն օրը, երբ ազատ սեփականատիրական հարաբերությունների ինստիտուտը ներկայացնող անձերը և խոսքի ազատության կողմնակիցները կմիավորվեն և կտապալեն այդ ռեժիմը, որ մենք ունենք: Ես դա ասել եմ վերջին տասնհինգ տարին անընդհատ: Դա տեղի ունեացվ: Եթե մենք տեսնենք՝ ովքեր արեցին հեղափոխությունը: Դա նախևառաջ ձեռներեց շերտն էր և խոսքի ազատության համոզմունքը կրող մարդիկ:

Հայաստանում տեղի է ունենում քաղաքական սերնդափոխություն: Եթե մենք այս ամենը չդիտարկենք և խոսենք «Կուսակցությունների մասին» օրենքից, անիմաստ է: Ի՞նչ միջավայրում պիտի այս օերնքը գրվի, ո՞ւմ համար պիտի գրվի, ինչպե՞ս պիտի աշխատի: Ու վերադառնում ենք նրան, թե  որն է «Կուսակցությունների մասին» օրենքի ոգին: Սա շատ կարևոր է. մենք ի՞նչ ենք ուզում այդ օրենքով հռչակել, և երկրորդը, ո՞րն է տառը, ինչպե՞ս ենք ուզում այդ ոգուն միս ու արյուն տալ: Այս առումով մենք դեռ պատրաստ չենք լավ օրենք մշակելու, որովհետև ո՛չ հասարակության մեջ, ո՛չ քաղաքական ուժերի մեջ այդ պահանջը հասունացած չէ: Նրանք ուզում են այսօր օրենքը հարմարեցնել իրենց ցանկություններին, որը սխալ է, հասարակությունն էլ ուզում է կուսակցություններին հարմարեցնել իր պահանջներին:

- Ի՞նչ էր պետք անել մինչև «Կուսակցությունների մասին» օրենքը փոխելը:

- Ինչ-որ պետք էր, արվում է՝ լսումներ, քննարկումներ: Հեղափոխության առաջին իսկ օրվանից բոլորն առանց զլանալու պնդում էին, որ պետք է «Կուսակցությունների մասին» նոր օրենք, Ընտրկան նոր օրենսգիրք: Ճիշտ են ասում, բայց Դուք տեսե՞լ եք գոնե 4 լուրջ վերլուծական, մասնագիտական  հոդված, թե ինչ բան է կուսակցությունը Հայաստանում, և ինչպիսին այն պիտի լինի: Չկա, քաղաքական միտք չկա: Դուք կարո՞ք եք մտաբերել մի հետաքրքիր հոդված, որի շուրջ քննարկումներ են եղել: Չկա: Բայց չէ՞ որ «Կուսակցությունների մասին» օրենքը կուսակցությունների սեփականությունը չէ:

Կառուցողական չե՞ն այժմյան քննարկումները:

- Հասարակության զարգացման բավարար աստիճան դեռ մենք չունենք:

- Անդրադառնանք նաև ավանդական կուսակցություններին: Դուք ասում եք, որ հայ ավանդական կուսակցությունները վերջին 80 տարում իրականում կուսակցություններ չեն եղել ու քաղաքականա անցյալ չեն ունեցել: Խոսքը նաև Դաշնակցությա՞ն մասին է, որովհետև Դաշնակցությունն ընտրություններին մասնակցել է:

- Նախևառաջ Դաշնակցությանը նկատի ունեմ, ոչ թե նաև: Երբ Դաշնակցությունն ասում է՝ մենք 100 տարվա կուսակցություն ենք, ինքը 1920 թվականից, եթե ոչ 1918, մինչև 1990 թվականը որպես քաղաքական կուսակցություն չի գործել, որովհետև չի ունեցել այդ հնարավորությունը: Նոր ես ասացի, որ կուսակցությունը գործում է հաասարակական դաշտում և պետական դաշտում: Նա գործել է որպես ազգային կազմակերպություն՝ այս կամ այն համայնքում հայապահպանության խնդիրները լուծելու և Հայ դատի խնդիրները հետապնդելու: Դա հասարակական կազմակերպության գործունեություն է, ոչ ավել: 

Նույն վիճակում են եղել մեր երեք ավանդական կուսակցությունները: Նրանք Խորհրդային միության կարգերիի հաստատումից իր վեր՝ մինչև 1990 թվականի Հայաստանի անկախությունը (դա առնվազն 70 տարի է) որպես կուսակցություն չեն գործել և կուտակել են հասարակական կազմակերպության գործունեության փորձ օտար միջավայրում: Վերադառնալով Հայաստան՝ հատկապես ՀՅԴ-ն շարունակեց Հայաստանը դիտել որպես օտար միջավայր: Այսօր Դաշնակցութունն ընդամնեը 3-4 տոկոս համակրանք ունի, ինչո՞ւ: Որովհետև նրանք նորից փորձում են սայլը ձիուց առաջ դնել: Ավելի շատ գործում են որպես աղանդ, քան որպես կուսակցություն:
Սա ո՞ր թիվն է. զենքի վրա երդում ուտել, փակ նիստեր անցկացնել, մարդկանց չտեղեկացնել ամբողջ բովանդակությունը: Մարդիկ ավելի շատ Դաշնակցություն մտնում են իրենց պաշտպանված զգալու համար, քան ծառայելու հասարակությանը:

- Ավանդական կուսակցությունների հարցը պետք է «Կուսակցությունների մասին» օրենքո՞վ կարգավորվի:

- Կուսակցությունը տվյալ պետության քաղաքացիների միավորում է: Կուսակցության ֆինանսական հաշվետվությունը պարտադիր է, որ նա լինի կուսակցություն: Ակնհայտ է, որ մեր ավանդական կուսակցությունները միայն այդ օրենքը շրջանցելով կարող են այստեղ գործել, որովհետև նրանք չեն կարող իրենց զրկել արտաքին ֆինանսավորման հաճույքից: Բայց քանի որ դա թափանցիկ չէ, բերում է այլասերման և՛ իրենց ներսում, և՛ հասարակության աչքից ընկնում են: 

Չի կարող կուսակցությունը ունենալ թաքնված ֆինանսավորում: Չի կարող կուսակցությունն ունենալ սեփական հեռուստաընկերություն, սեփական ռադիո, սեփական քարոզչական միջոցներ: Չի կարող կուսակցությունը բարեգործությամբ զբաղվել: Սրանք էլեմենտար պահանջներ են, որ կուսակցությունը նորմալ գործի: Իսկ Հայաստանում մենք ունենք կազմակերպություն, որն ասում է՝ ես կուսակցություն եմ, բայց հեռուստատեսություն ունի:

- Օրենքով պետք է արգելե՞լ:

- Կան գրված և չգրված օրենքներ: Կուսակցությունը օրգանիզմ է, մարդկանցից է բաղկացած: Կուսակցությունն ունի իրեն բնորոշ հիվանդությունները: Մարդը, եթե ցուրտ է լինում հիվանդանում է, առողջ միջավայրում դժվար է հիվանդանում: Եթե կուսակցության ներսի մթնոլորտն անառողջ է, հիվանդությունները ոտքի են կանգնում, պառակտվածութուն է սկսվում, լիդերության համար պայքար է սկսվում, հազար ու մի վատ երևույթներ են սկսվում զարգանալ: Ուրեմն ինչպե՞ս առողջացնել կուսակցությունը, կախված է կուսակցության ներսից: Դրա համար մեր Սահմանադրությունում գրված է. «Կուսակցության գործունեությունը և կառուցվածքը պիտի բխեն ժողովրդավարության նորմերից»:

Արդյո՞ք մեր կուսակցություններն իրենց կանոնադրությունը քննարկելիս ժողովրդավարական սկզբունքները պահպանում են, թե՞ ոչ: Ո՛չ: Քննարկում են՝ կուռ շարքերը երաշխավորո՞ւմ են, թե՞ ոչ: Պետք չեն կուռ շարքեր: Մարդիկ զինվոր չեն կուսակցության ներսում, ազատ քաղաքացիներ են: Նրանց խնդիրը չէ կառավարել, նրանց խնդիրն է սպասարկել, սա հոգեբանության հարց է: 

Հայաստանում տեղի է ունենում քաղաքական սերնդափոխություն, մտածողություն է փոխվում հասարակությունում: Մարդիկ դարձել են ավելի ազատ, ավելի պատասխանատու, ավելի ինքնուրույն, ավելի հայրենասեր, քան եղել են, ավելի մշակույթն ու ազգը գնահատող, լոզունգներով չեն արդեն շարժվում: Դաշնակցությւոնը շարժվում է լոզունգներով:

Ավանդական կուսակցությունները լուրջ արժեք են, նրանք մեր քաղաքական մտքի նվաճումներից են, նրանց պատմությունը եթե այդպես է, նրանք մեղավոր չեն, բայց իրականության հետ պետք է հաշվի նստեն: Անիմաստ է նրանց քաղաքական գործունեությունը Հայաստանում, եթե նրանք պահպանվում են դրսում: 

- Պարո՛ն Խաչատրյան, նախորդ անգամ այս թեմայով զրուցում էինք Մամուլի ազգային ակումբի նախագահ Նարինե Մկրտչյանի հետ, և նա, ծրագրի ձևաչափի համաձայն, Ձեզ հարց է ուղղել.

«Ի՞նչն է պատճառը, որ Հայաստանում համատարած կուսակցականացման հետ քաղաքական դաշտում այսպիսի անապատ է»:

- Պետք է շատ Հայաստանից կտրված լինել, որ համարել անապատ: Իհարկե, անապատ չէ: Մենք ունենք քաղաքական մտքի զարգացման 30 տարվա հարուստ փորձ, որն անհրաժեշտ օգտակար գործակիցը դեռ չունի, որովհետև չէին կարող կուսակցությունները շատ առաջ ընկնել հասարակական-տնտեսական զարգացումներից: Այս առումով չափազանցված է Նարինեի գնահատականը: Անապատ գոյություն չունի: Գոյություն ունի իրականություն, որը մենք պիտի մտածենք՝ ինչպես զարգացման հաջորդ փուլին հասցնենք:

Ես կուզենայի՝ 100 անգամ արագ զարգացում գնար: Զարգացումը տեղի է ունեցել: Այն, որ մենք հիմա խոսում ենք, զարգացման արդյունք է, այլ խնդիր է՝ ճեղքում կանե՞նք, թե՞ չէ: Մեզ պետք է ճեղքում քաղաքական ճակատում, տնտեսական ճակատում: Բայց ճեղքելու համար պիտի հասարակական պահանջ հասունանա, և քաղաքական կամք դրսևորվի: Հիմա դրսևորվում է քաղաքական կամք ճեղքում ապահովելու և և կատաղի դիմադրություն հին ձևով ապրելու: