Relection նախագծի շրջանակներում ընտրական իրավունքի թեմայով զրուցել ենք ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սոս Ավետիսյանի հետ:

- Քաղհասարակության և կուսակցությունների միջև բուռն քննարկվում են համամասնական և մեծամասնական ընտրակարգերը: Ձեր կարծիքով Հայաստանի համար ո՞ր ընտրակարգն է ավելի ընդունելի և ինչո՞ւ:

- Ես կարծում եմ, Հայաստանի պատմական փուլերի զարգացումները հաշվի առնելով, այս պատմական փուլում պարզ, համամասնական համակարգը գերադասելի է, որվհետև այս բոլոր մեխանիզմների նպատակը այն է, որ ամրագրենք ժողովրդավարության հաղթանակը և այն բերենք ինստիտուցիոնալ մակարդակի, որ լինի անշրջելի:

Հասատանում մի ժամանակ կար պարզ մեծամասնական, և համամասնական, այպես ասած, խառը սիստեմն էր: Հետագայում՝ 2015 թվականի սահմանադրական «բարեփոխումների» ժամանակ ընդունվեց մի ահավոր մոդել, որի նպատակն այն էր, որ իրականում մեծամասնականի ձայնը դառնար համամասնական, համամասնականինը համամասնական էր մնում: Եվ մարդիկ, տեղի հարց լուծող մարդկանց ձայն տալով, ենթադրվում էր, որ ունեն քաղաքական ներկայացուցչություն, բայց այդ հարց լուծելու գինը այն էր, որ այդ մարդկանցից վերցվում էին այն ռեսուրսները, որոնք պետք է օգտագործվեին, և որևէ հաշվետվողականություն չուներ: Սրա հիմնական նպատակն այն էր, որ Հանրապետական կուսակցությունը այն ժամանակ գոնե ընկալում էր , որ չունի ռեալ աջակցություն, և թաքնված օրակարգ էր: Նույնիսկ իրենց կուսակցության առաջին համարը չկար ցուցակում, ով պետք է վարչապետ դառնար:

Հիմա մենք պետք է գնանք համամասնականի, որովհետև կարևոր է բարձրացնել հենց կուսակցությունների դերի արժեքը, որ չլղոզվի պատասխանատվությունը այս կամ այն գծերով, այսինքն՝ չասեն, որ ամեն դեպքում ինքը լավ մարդ էր: Ժամանակներն էին այդպիսին, այդպես պետք է չլինի: Ժամանակներն այլևս ժողովրդավարական են, և մարդը հստակ պետք է կուսակցությամբ հայտ ներկայացնի, և հստակ կուսակցական ծրագիր լինի, որին քվեարկում է քաղաքացին, որ հետագայում հաշվետվողականություն պահպանվի:

Ինձ թվում է, որ մի տասը-քսան տարի այդպես գնալուց հետո նոր կարելի է գնալ մեծամասնական և համամասնական տարանջատ խնդրին, որովհետև, ամեն դեպքում, աշխարհի ժողովուրդավարության օրինակներով կան օրինակներ, որ մեծամասնական ընտրատեղամասի մարդիկ ավելի մոտ են քաղաքացիներին և այլն: Այսինքն մեկն ընտրում է գլոբալ կուսակցության ծրագիրը, մյուսը՝ ավելի լոկալ հարցրեին է ուղղված լինում, բայց սրա համար մեզ պետք է նախ կուսակցության ամողջ կուսակցական գաղափարախոսության, կուսակցության դիրքորոշման հարցերը լուծել, տասը- քսան տարի հետո հետ գալ, որվհետև ամենաառաջնային ինստիտուտը, որը պետք է կայացնենք՝ այդ պատասխանատվության կիզակետումն է, այնուհետև պատասխանատվություն տալը՝ հաշվետու լինելու: Դրա համար ես կարծում եմ, որ այս պատմական փուլում ամենակարևոր բաներից մեկը հենց պարզ համամասնական ցուցակում մնալն է:

- Խոսվում է նաև կուսակցությունների ֆինանսավորման մասին: Ձեզ համար ո՞ր մոդելն է ընդունելի, և եթե խոսենք պետական ֆինանսավորման մասին, ապա այդ գործընթացն ինչպե՞ս եք պատկերացնում, ո՞ր կուսակցությունները պետք է ստանան այդ ֆինանսավորումը:

- Մոդելը, որն այս պահին քննարկում ենք, ուղղված է լինելու նաև փոքր կուսակցություններին ֆինանսավորելուն: Մենք միշտ ասում ենք պետական միջոցներ, ես հակված եմ ասել՝ հանրային միջոցներ, որովհետև սա էլի մեր քաղաքացիների գումարն է, որն այս կամ այն կերպ կոչվում է պետական բյուջե, բայց քաղաքացին է ֆինանսավորում կուսակցությանը: Ես կարծում եմ, որ որոշակի ժամանակ հետո, կախված տնտեսական զարգացումից, հարկային օրենսգրքից, նաև այնպես անել, որ քաղաքացին ուղիղ կարողանա որոշակի տոկոսն ուղղել կուսակցությանը: Պարոն Իոաննիսյանն էր հանդես եկել այդ առաջարկով, բայց կարծում եմ՝ այս պահի համար դեռ վաղ է, որովհետև պետք է բարելավել հարկատվությունը: Նման օրինակներ կան Լեհաստանում, Մոլդովայում և այլ երկրներում, երբ դու կարող ես կուսակցություն, թերթ, ՀԿ ինքդ ֆինանսավորել:

Ես հակված եմ նրան, որ կուսակցությունները չփակվեն այն պատճառով, որ ֆինանսավորում չունենան: Այսինքն՝ մինիմալը, որ իրենք ընտրաշրջանը կարողանան անցկացնել, որ իրենք կարողանան քաղաքական պայքարի մեջ լինել, որը շատ կարևոր է ժողովրդավարության համար, որովհետև չպետք է լինի այնպիսի պարագա, որ կուսակցությունները ասեն՝ մենք պատրաստ չենք ընտրությունների, նորմալ կուսակցությունը միշտ պետք է պատրաստ լինի ընտրությունների, և դիտարկի հնարավորությունը ցանացած պահի:

Դրա համար ես կարծում եմ, որ փոքր կուսակցությունների ֆինանսավորումը նույնպես շատ կարևոր է, բայց մենք պետք է ևս մի կարևոր բան հասկանանք, որ պետության որոշակի ռեսուրսների մսխմամբ և ապօրինի սեփականաշնորհմամբ, որոշ կուսակցություններ՝ Հանրապետականը, ինչու չէ նաև Բարգավաճը, բայց Հանրապետականը հաստատապես, ունեն մարզային մեծ ներկայացուցչություն, և սրանք արդար ձեռք բերված գույք և ռեսուրսներ չեն: Պետք է այնպես լինի, որ մենք գանք զրոյական վիճակի, և հետո նոր կուսակցության գրասենյակները և նման հարցերը լուծվեն: Պետք է քաղաքացիները գիտակցեն, որ երբ ասում են՝ եկան ու բացեցնգրասենյակը, դա իրենց հաշվին է: Հիմա խնդիրն այն է, որ քաղաքացու հաշվին արված գործունեության համար իրենք հաշվետու չեն: Խնդիրը այն է, որ դա լինի հանրային միջոցներով , լինի հաշվետվողական, լինի թափանցիկ, և մարդը իմանա՝ ինչ պահանջի տվյալ կուսակցությունից:

- Ի՞նչ քայլերն է անհրաժեշտ իրականացնել, որ բացառվի օլիգարխիկ ֆինանսավորումը, և բիզնեսը տարանջատվի քաղաքականությունից. արդյո՞ք պետական ֆինանսավորման մոդելը կհանգի այդ արդյունքին:

- Պետական ֆինանսավորման անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է, որ մենք կարողանանք թուլացնել օլիգարխիկ տնտեսվարողների ազդեցությունը կուսակցությունների վրա: Դրա հետ մեկտեղ, ես կարծում եմ, որ պետք է հստակեցվեն լոբբինգի և այլ օրենքներ: Խնդիր չկա, որ ինչ-որ տնտեսվարող որոշում է մասնկացել քաղաքականությանը, խնդիր կա, որ այդ որոշումները և գործընթացները թափանցիկ չեն, չի քննարկվում և պարզ չէ, թե ում շահն է սպասարկվում: Որոշ դեպքերում, իհարկե, դա շատ ակնբախ երևույթ է, հետևաբար այդ շահերի բախման ինստիտուտի, հայտարարագրման ինստիտուտի հետ մեկտեղ, եթե սահմանենք նաև պետական ֆինանսավորում, կկարողանանք էականորեն թուլացնել այս կամ այն խմբերի կողմից ուղիղ միջամտությունը պետական քաղաքականությանը:

Դրա հետ մեկտեղ, ես ուզում եմ նշել, որ ժողովրդավար երկրներում կան, այսպես ասած, շահերի խմբեր, չնայած ես սրան այդքան էլ կողմ չեմ: Ես խնդիր չեմ տեսնում, երբ գործարարը փորձում է ինչ-որ կուսակցությանն օժանդակելով հարց լուծել, խնդիր է, որ դա թափանցիկ չի արվում, որովհետև քաղաքացին պետք է իմանա, եթե ինքն ընտրում է այս կուսակցությանը, ուրեմն այս մարդուն հնարավորություններ է տալիս այս կամ այն չափով: Օրինակ՝ Ամերիկայում, երբ դու ընտրում ես Հանրապետականներին, դու գիտես, որ ենթադրաբար հարկային քաղաքականությունը մեղմվելու է: Դեմոկրատների մոտ բավականին զարգացել է սոցիալական արդարության զգացումը: Այսինքն՝ խնդիրը ոչ միայն տարանջատումն է, որը այս պահին օրհասական հարց է, այլև այդ քաղաքականությունները նորմալ հունի մեջ դնելը:

- Երբ լսումների ընթացքում քննարկվում էին կուսակցությունների ֆինանսավորման թափանցիկության համար անհրաժեշտ պայմանները, կարծիքներ հնչեցին, որ այդ հաշվապահական բարդությունների պատճառով կարող են փոքր կուսակցությունները փակվել: Դուք նամն ռիսկեր տեսնո՞ւմ եք:

- Ո՛չ, չեմ տեսնում: Անկեղծ ասած, ինձ համար նման արգումենտ գոյություն ունենալ չի կարող: Կան փոքր ՀԿ-ներ, որոնք ներկայացնում են այդ հաշվետվությունները: Եթե իրենք կարողանում են , ապա ինչո՞ւ մարդկանց խումբը, որը հավակնում է կառավարել երկիրը, այս կամ այն մակարդակում ազդել որոշումների վրա, չի կարող հաշվետվություն ներկայացնել: Թող ունենան մի կուսակցական, ով հաշվապահ է:

- Կարելի է ասել, որ հայաստանյան կուսակցությունների մեծ մասը չունի հստակ գաղափարախոսություն, այսինքն ո՛չ ամբողջապես լիբերալ են, ո՛չ սոցիալիստ: Ըստ Ձեզ՝ սա չի՞ խանգարում կուսակցությունների գործունեությանը, և արդյո՞ ք համամիտ եք, որ «իզմ»-երի ժամանակաշրջանն անցել է:

- «Իզմ»-երի ժամանակաշրջանը անցել է այնքանով, որքանով մենք ենք դա որդեգրել մեր կուսակցության համար, որևէ այլ կուսակցություն պարտավորություն չունի հետևել մեր դիրքորոշմանը: Բայց ես ուզում եմ՝ մենք մի քանի բան հստակեցնենք: Հայաստանում կան կուսակցություններ, որոնք ունեն գաղափարախոսություններ: Հայաստանում խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ կուսացկության գաղափարախոսության, իրականության և քաղաքականության միջև խզումն է մեծ եղել: Սա է խնդիրը, որը, որպես կանոն, կարգավորվում է ընտրողի կողմից. երբ դու քո գաղափարախոսությունը չես պահպանում, քեզ կարող են չընտրել:

Հայաստանում կան թե՛ ազատական, թե՛ սոցիալիստական, թե ՛ ազգային կուսակցություններ, բայց իրենք խզում ունեն իրնեց գործողությունների, ծրագրերի և իրենց ասածի մեջ: Ինչ վերաբրեում է նրան, թե արդյո՞ք «իզմ»-երի ժամանակաշրջանն անցել է, մեծ առումով, մենք տեսնում ենք գլոբալ աշխարհում, որ այլևս ձախական կամ աջական դեբատները խիստ պոլարիզացված են, բոլորը բոլորին մեղադրում են: Պետք է լինեն  համադրություններ, որ բարդ խնդիրները կարողնաս լուծել:

Շատ պարզ կարող են ասել՝ ձեր կուսակցությունը չունի գաղափարախոսություն: Նախ դա այդպես չէ, այն ունի գաղափարախոսության՝ չորս-հինգ հիմնասյուներ, որոնցով առաջնոդվում է: Գուցե մենք ազատական ենք, երբ հարցը վերաբերում է հարկային օրենսգրքին, բայց գոնե նրանք, ովքեր հետևում են սոցիալական հարցերով նախարարության գործունեությանը, կտեսնեն, որ ամենաձախականն է, որովհետև Հայաստանի առջև ծախացած խնդիները բարդ են:

Այլ հանգամանքներում, եթե մենք ունենայինք նորմալ ընտրություններ, ձևավորված ընտրական պրոցեսներ՝ սկսած իննսունականներից,  կձևավորվեին աջը և ձախը, իսկ այս պարագայում ենթադրում են համադրելի լուծումներ՝ աջից, ձախից, կենտրոնից, վերևից, ներքևից: Սա այն դեպքում, երբ խոսում ենք «իզմ»-երի բացակայության մասին: Եթե մենք միայն մեկ «իզմ» ընտրենք, ապա լիքը ուրիշ տեղերում խնդիրներ լուծելը դժվար կլինի, դրա համար մենք պետք է ունենանք այդ համադրելիությունը: Մենք ունենք նաև արժեհամակարգ, որը նույնպես գաղափարախոսական է, այն շատ հստակ է. ընտրություն չկեղծելը գաղափարախոսություն է: Ցավում եմ, նորմալ երկրներում ընտրություն չկեղծելը լավ է, պարզ երևույթ է: Կար նման դիսկուրս, որ ի՞նչ կարևոր են ընտրությունները, կարևոր է անվտանգությունը: Հիմա մենք ասում ենք՝ այդ երկուսը չեն հակադրվելու. անպայման պետք է լինեն ազատ, անկախ, թափանցիկ ընտրություններ, սա հնարավորություն է ստեղծում մյուս կուսակցությունների համար մոբիլիզացվելու: Այսինքն, երբ ասում են «իզմ»-եր չկան, ես բացատրեցի, թե ինչու ես չեմ կարող որևէ«իզմ»-ի վրա երկար մնալ, բայց իդեալոգիկ առումով, բոլոր կուսակցությունները ունեն իդեալոգիաներ, հարցն այն է, որ չի իրականացվում: Այդ խզումը զգացվում է նաև Եվրոպայում: 

- Մեր յուրաքանչյուր նախորդ զրուցակից հնարավորություն ունի հաջորդ զրուցակցին ուղղելու իր հարցը: Մեր նախորդ զրուցակիցը ՔՈ ՍԴԿ քարտուղար Սուրեն Սահակյանն էր, ում հարցը հետևյալն է.

«Ի՞նչ կարծիք ունեք այն գործընթացի վերաբերյալ, երբ պատգամավորը վայր է դնում կուսակցության մանդատը, սակայն շարունակում է մնալ պատգամավոր: Ընդհանուր առմամբ, խոսքը «անկախ պատգամավորի» ինստիտուտի մասին է»:

- Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն և պատգամավորի երաշխիքների համաձայն, ընտրված պատգամավորը նման իրավունք ունի, սակայն ես կարծում եմ, որ երբ մենք խոսում ենք պառլամենտական համակարգի մասին և նրա հետագա զարգացման մասին կամ կուսակցությունների բյուրեղացման խնդրի շուրջ, ապա տեսականորեն սա հետագայում բացառելի երևույթ կլինի: Եվ խնդիրը ոչ թե պետք է լուծվի իրավական կամ օրենսդիր ճանապարհով: Իմ լավ գործընկերը շատ անգամ տեսնում է իրականությունը՝ քաղաքական մշակույթի փոփոխությամբ: Պառլամենտական երկրում դա ապսուրդի հասնող, քաղաքական ինքնասպանության հասնող երևույթ է: Դրա հետ մեկտեղ դեռ չձավորված որոշակի վակումում հնարավորություն կա նման բան անելու, եթե ՀՀ Սահմանադրությունը թույլ է տալիս անձին նման բան անելու:

Չեմ կարծում, որ սա լավագույն պրակտիկան է: Մի բան է, երբ դու որոշակի պլատֆորմայով ես հանդես գալիս, մեկ այլ բան է, երբ դու անկախ ես ընտրվում: Պառլամենտական համակարգի պահպանման պարագայում սա բացառվում է, որովհետև պառլամենտարիզմում կուսակցություններն են առաջնային ինստիտուտները:

Սոս Ավետիսյանի հարցը՝ հաջորդ բանախոսին.

«Հանրության հետ ի՞նչ աշխատանք է հարկավոր, որ լիարժեք արժևորվի կուսակցությունների դերը, և այն համբավը, որն ունեն կուսակցությունները, կարողանանք հաղթահարել»: