«Խուռհատ սար»-ի քրեական գործ

Խուռհատ սարի անվանումը ստացած քրեական գործը 44-օրյա պատերազմին առնչվող գործերից է, որի շրջանակում քննվում են 2020 թ․ հոկտեմբերի 10-ին Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի մասնակցությամբ Հադրութին հարակից Խուռհատ սարում մարտական օպերացիայի մանրամասները։

Ուսումնական գումարտակի նորակոչիկ անձնակազմը հրամանատար, մայոր Իշխան Վահանյանի ղեկավարությամբ 2020 թ․ հոկտեմբերի 9-ին մեկնել է Խուռհատ սար, որտեղ, սակայն, հարձակման է ենթարկվել եւ հարկադրված նահանջ իրականացրել։ Ըստ մեղադրանքի՝ Վահանյանը, դրսեւորելով իշխանության անգործություն, թեթեւ վնասվածքը որպես պատրվակ օգտագործելով, ինքնակամ լքել է մարտադաշտը՝ իր հետ տանելով կապի միակ միջոցը։

Գումարտակի հրամանատարի ենթադրյալ փախուստից հետո չկանոնակարգված նահանջի արդյունքում անձնակազմը կիսվել է․ մի մասին այլ սպաների հետ հաջողվել է փրկվել, մյուսին՝ ոչ․ որոշ զինծառայողներ, կապի դասակի հրամանատար Հովհաննես Մուրադյանի գլխավորությամբ, պատշաճ տեղեկացված չլինելով Հադրութ քաղաքի գրավման մասին, գնացել են այդ ուղղությամբ, գերեվարվել կամ զոհվել, որոշներին էլ միայն ժամանակավորապես է հաջողվել թաքնվել անտառներում եւ հարակից գյուղերում։

Իշխան Վահանյանը մեղադրանքը չի ընդունում։

«Լայն ժպիտն ա մեջս տպավորվել․․․»․ տուժողները՝ մարտի ժամանակ Իշխան Վահանյանի մասին

Դատարանում շարունակվում է 44-օրյա պատերազմի ժամանակ մարտի դաշտը լքելու եւ իշխանության անգործության մեջ մեղադրվող հրամանատար Իշխան Վահանյանի վերաբերյալ գործի քննությունը: Երեկվա նիստը նշանակվածից ավելի քան երկու ժամ անց սկսվեց։ Դատավոր Ջոն Հայրապետյանի աշխատակազմից մեկ ժամ հետաձգումից հետո տեղեկացրին, որ մեղադրյալ Վահանյանին դատարան բերելու հետ կապված տեխնիկական խնդիրներ են եղել, պատճառը ուղեկցողների մեքենայի անսարքությունն է։ Այս հանգամանքն, իհարկե, առաջացրեց զոհված զինծառայողների ծնողների վրդովմունքը․ նրանցից ոմանք՝ դատարանի ներսում, իսկ մյուսներն էլ հունիսյան տապին դատարանի բակում հավաքված ժամերով սպասում էին նիստին։ Նրանց հետ էին նաեւ պատերազմի մասնակից այն տղաները, որոնք այս գործով տուժող են ճանաչվել եւ պետք է հարցաքննվեին։ Երեկ նիտին դատակոչվել էին վեց տուժողներ։ Նրանցից մեկը չէր ներկայացել, իսկ ոմանց դեռ նախորդ նիստին բերման ենթարկելու որոշում էր կայացվել։ Դատարանում տուժողներից մեկը բարձրաձայնեց, որ ինքը չի ստացել փոստային եղանակով իրեն առաքված ծանուցագիրը՝ դատարան ներկայանալու մասին, ու դատական նիստի օրվա մասին տեղեկացել է դատարանից ստացած զանգի միջոցով։ Դատական նիստին ներկա էին պատերազմի ժամանակ Վահանյանի հրամանատարության տակ գտնվող Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի զինծառայողներ Ալբերտ Գրիգորյանը, Էրիկ Խաչատրյանը, Արայիկ Գալստյանը, Նարեկ Սիրունյանը, Ռոբերտ Վարդանյանը։ Ջրականից նահանջի ժամանակ զինծառայողը սպայակազմից որեւէ մեկին չի տեսել Առաջինը հարցաքննվեց Ալբերտ Գրիգորյանը։ Նա բանակ է զորակչվել 2020թ․ հուլիսին, եղել է շարքային, ծառայել է Ջրականի զորամասում։ Գրիգորյանն ասաց, որ Վահանյանին ճանաչում է, նրանց հարաբերությունները միայն ծառայողական բնույթի են եղել։ Վերհիշելով պատերազմի օրերը, որոնցով ինքն անցել է, Գրիգորյանը նախ ասաց, որ Վահանյանը Խուռհատ սարքում իրենց հետ չի եղել, հետո արդեն սկսեց պատմել հերթականությամբ՝ պատերազմի սկզբից վերարտադրելով տարբեր դրվագներ։ Գրիգորյանն ու մյուս զինծառայողները պատերազմը սկսվելիս եղել են Ջրականում, այնտեղ տեղափոխվել են այլ մարտական դիրքեր, բայց քանի որ երկու ամսվա զինծառայող է եղել, տեղանքները լավ չի մտաբերում։ Վերջինս, որ հակատանկային դասակից է եղել, նշում է, որ չեն ունեցել վաշտի հրամանատար, դասակի հրամանատար, հիշում է, որ Իշխան Վահանյանը մինչեւ պատերազմը եղել է շտաբի պետ, վերադաս հրամանատարությունից դժվարությամբ մտաբերում է նաեւ այլ անուններ՝ Արտյոմ, Սամվել, Պողոսյան։ Ի սկզբանե՝ Խուռհատի դեպքերից առաջ, ինչպես պատմում է տուժողը, իրենք եղել են հրամանատարական դիտակետի մոտ, հետո տեղափոխվել են այլ վայր։ Իր տեղեկություններով՝ գումարտակի հրամանատարը զոհվել է դիտակետի մոտ, լսել է, որ նա հրթիռի պայթյունից է զոհվել։ Այդ տարածքում Իշխան Վահանյանին չի հանդիպել, ոչ էլ տեղեկություն է ունեցել նրա վիրավորվելու մասին։ Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը տուժողից հետաքրքրվեց, թե ինչպես է եղել իրենց տեղափոխությունը Ջրականից, ինչպես է եղել նահանջը դեպի Հադրութ։ Գրիգորյանի հիշելով՝ նահանջի հրաման է եղել․ «Հրաման եղել ա, Գարիկն ա եղել մեր հետ [նկատի ունի գումարտակի նախկին հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանին,-խմբ․], եղել ա Ղարիբյանը։ [․․․] Ջաբրայիլի պոստում ենք եղել, դրանից հետո եկան, ասեցին նահանջ ա՝ նահանջենք Հադրութ, ոտով դաշտով վազելով գնացել ենք, էդ ժամանակ բոյեր էր բլիժնի, հետեւներիցս խփում էին, վազելով էթում էինք։ Սաղ զորքը ոնց վազում էր, սաղ վազում էինք, ոչ մեկս տարածքին ծանոթ չենք եղել»,- պատմեց տուժողը, եւ, ի պատասխան մեղադրողի հարցին, նշեց, որ այդ պահին ինքը սպայակազմից որեւէ մեկին չի տեսել։ Ալբերտ Գրիգորյանի խոսքով՝ այդպես վազելով իրենք հասել են մի ինչ-որ տեղ, որը կոնկրետ չի հիշում, այնտեղ մեքենաներ են եկել՝ «Կամազ», այդտեղից մի ուրիշ տեղ են գնացել, մի գիշեր մնացել փակ այդ տեղում, իսկ լուսաբացին գնացել Հադրութի զորամաս, այնտեղ մնացել մի քանի ժամ, սնվել, այնուհետեւ գնացել են Հադրութի դպրոց, մնացել այնտեղ, հետո բարձրացել «Վիշկա» կոչվող հատվածի դիրքեր՝ Խուռհատ սար, որտեղ սկսել է մարտ ընթանալ։ Տուժողը հիշում է, որ Հադրութի զորամասում արդեն հանդիպել է Իշխան Վահանյանին, բայց չի նկատել, թե նրա վրա վիրակապ լինի կամ դժվարությամբ քայլի․ «Զենք-մենք էինք ստանում, էդ մի պահն եմ տեսել, դրանից հետո նենց չի, որ միշտ աչքիս առաջ ա եղել»,- նշեց հարցաքննվողը։ Նա հիշում է, որ դպրոցում իրենց հետ եղել է նաեւ Գարիկ Վարդերեսյանը։ Հետո, երբ հակառակորդը սկսել է հարվածներ տեղալ դպրոցի վրա, զորքն այդտեղից դուրս է եկել ու գնացել «Վիշկի» պոստ։ Գրիգորյանը հիշում է, որ իրենց հետ սերժանտ է եղել, Սերգո են ասել նրան։ Մեղադրողի ճշտող հարցին՝ ըստ էության այդ սերժա՞նտն է հանդիսացել վերադասը, Գրիգորյանը դրական պատասխան տվեց՝ հավելելով, որ իրենց սարում պահել է կապի դասակի հրամանատար Հովհաննես Մուրադյանը [գումարտակի մի մասը կապի դասակի հրամանատար Հովհաննես Մուրադյանի հետ միասին անջատվել է անձնակազմից եւ սխալ ուղղությամբ գնալով՝ ընկել շրջափակման մեջ]։ - Ո՞ւմ հրամանով է զորքը բարձրացել «Վիշկա» կոչվող տեղանք,- հետաքրքրվեց Գեւորգ Ավետիսյանը։ - էդ ժամանակ, ինչքան հիշում եմ, Գարիկը արդեն պերեվոդ էր եղել, երեւի Իշխանն ա էլի արդեն եղել։ Ասել են՝ բարձրանում ենք, բարձրացել ենք, Գարիկին չեմ տեսել էդ ժամանակ, իմացել եմ, որ պերեվոդ ա եղել։ - Ի՞նչ հանձնարարություն են տվել։ - Բարձրացել ենք սարի վրա, վերեւի պոստը, դիրքավորվել, բոյ ա գնացել։ - Այսինքն անցել եք պաշտպանության։ - Այո։ Թե կոնկրետ որ հատվածում են իրենք դիրքավորվել, որտեղ են եղել հարեւան ստորաբաժանումները, ով է եղել իրենց հետ վերադաս հրամանատարությունից, Գրիգորյանը լավ չի մտաբերում։ Նա նկարագրեց, որ կոնկրետ այն հատվածը, որտեղ իրենց զորքն է եղել, սարի վրա է եղել, դրանից հետո փոս է եղել, հետո բաց դաշտ։ Նա չհիշեց, թե ովքեր են տեղակայված եղել կողային հատվածներում․ «Ընթացքում տեսել ենք [սպաների], եկել-գնացել են՝ տեսել ենք, հանդիպել ենք էդ ընթացքում, «Վիշկի» մասին ա խոսքը։ Արդեն բլիժնի բոյ էր սկսել, հրաման էր տված կրակեինք, անտառի նման տեղ էր մեր հետեւում, հետո հրաման տվին՝ մի կրակեք, մերոնք են, հետո հրաման տվին աջ կողմ կրակենք, իրանք էլ էին կրակում։ Վիրավոր ունեցանք, հետո վիրավորների էինք իջացնում ներքեւ, ավտո էր եկել, որ իրանց տանեին էլի»,- պատմեց Գրիգորյանը։ Նա, սակայն, չի հիշում, թե կոնկրետ ով է այդ հրամաններն արձակել։ «Ընդհանուր էին գոռում «նահանջ»»․ տուժողը չի մտաբերում՝ ով է Խուռհատից նահանջի հրաման արձակել Գրիգորյանը պատմում է, որ այդ տեղանքում փոխհրաձգությունն այնքան է շարունակվել, մինչեւ դարձյալ «նահանջ» հրահանգ է լսվել, ու բոլորով սկսել են հետ քաշվել։ Բայց թե ով է նահանջի հրամանը տվել, նորից անուններ չհնչեցին։ Տուժողը հիշում է, որ ընդհանուր էին գոռում, այն «հրամանը» փոխանցումներով էր հասնում մեկը մյուսին։ Ու այդպես սկսել են կրակելով հետ վազել՝ փորձելով օգնել նաեւ վիրավորներին։ Նրանցից մեկն էլ դատարանում Գրիգորյանի կողքին նստած Ռոբերտ Վարդանյանն է եղել, որի հարցաքննությունը եւս կներկայացնենք այս նյութում։ Հանրային մեղադրողը հետաքրքրվեց՝ ո՞վ էր համակարգում այդ գործողությունները։ Գրիգորյանի խոսքով՝ որքանով ինքը տեղյակ է եղել՝ այդ ժամանակ տարածքում եղել է Իշխան Վահանյանը, բայց կոնկրետ իր կողքին չի տեսել։ Մինչեւ վիրավորներին մեքենաների մոտ հասցնելը՝ Գրիգորյանը սպաներից որեւէ մեկին չի տեսել։ Տուժողը հիշում է, որ իրենց հետ է եղել մի կամավոր քեռի, անունը՝ Արտյոմ, որի ցուցումներին իրենք հետեւել են։ Մասնավորապես, ինչպես հիշում է Գրիգորյանը, քեռին ասել է՝ բարձրանան սարը, իրենք բարձրացել են։ Այդ ժամանակ իրենց հետ է եղել սպաներից նաեւ Հովհաննես Մուրադյանը։ [Կամավոր քեռու մասին իրենց ցուցմունքներում հիշատակել են տարբեր զինծառայողներ]։ Տուժողի խոսքով՝ Մուրադյանն իր հեռախոսով կապ է հաստատել ու ճշտել, որ երրորդ վաշտն իրենցից ավելի վերեւ է։ Իրենք գնացել են այդ ուղղությամբ, հետո իրենց ասել են, որ բարձրանալ պետք չէ, պետք է հետ գնալ։ Հետ գալու ճանապարհին, ըստ տուժողի, հակառակորդը սկսել է բոլոր կողմերից կրակել, ու իրենք այդպես ընկել են շրջափակման մեջ։ «Սպասել ենք մի քիչ, Մուրադյան Հովոն էր ուզում էլի կապի դուրս գալ, մի քիչ առանձնացել ա, էդ պահը չգիտեմ՝ ուր ա գնացել, դրանից հետո չեմ տեսել, դրանից հետո մենակ էդ հոպարն ա եղել՝ Արտյոմը։ Դրանից հետո չեմ տեսել Հովոյին, Արտյոմը անտառի մեջ հետներս ա եղել, մութը ընկնում էր արդեն, մեր վերեւով ադրբեջանցիների զորքը գնում էր, մեր հրետանին կրակում էր, մենք լսում էինք, բայց իրանք մեզ անցնում էին, մենք մնացինք ըտեղ, որտեղ մնացել էինք, հարմար տեղ էր, չէինք երեւում։ Առաջ էին գնացել, էդ ձեները, բան, կտրվեց, արդեն լույսը ուզում էր բացվել, որոշեցինք անտառով էթանք, տենանք ուր ենք դուրս գալիս, դուրս ենք եկել, արդեն էդ գյուղ ենք մտել, Վանք գյուղն ա եղել։ Հլը չէինք հասել Վանք գյուղ, էլի վերեւից կրակում էին, թմբի վերեւից մեզ էին կրակում, գռանատը շպրտում էին մեր կողմ, դաժե հայերեն խոսում էին՝ «դուրս եկեք», մենք հասկանում էինք, էլի, որ կարան իրանցից լինեն, սպասում էինք, էդ պահին չէինք կրակում, որ չերեւանք՝ որտեղ ենք։ Որ գռանատը շպրտեցին, վիրավոր ունեցանք, ինձնից մի քիչ էս կողմ ա գռանատն ընկել։ Արտյոմը ասեց, ճամփա էր անտառից հետո, հետո նորից մտնում էր անտառ, ասեցինք վազենք էդ կողմ, որ կրակում էին, կտրենք անցնենք շոշը դեպի անտառի մյուս կողմը։ Զորքից մի քանի հոգի վազեց, էդ ընթացքում խփեցին, վիրավորներ ունեցանք, մահացան կեսը, կոնկրետ Արտյոմին էլ են ըտեղ խփել, մահացել ա։ Վազելով, վիրավորներին բռնած անցել ենք էդ հատվածը՝ դեպի անտառ, քցվել ենք անտառի մեջ, հետո տուն կար, տրակտոր, բան էր կանգնած, մտել ենք էդ տուն, վիրավորներին տնից ինչով կարացել ենք, պերեվյազկա ենք արել, օգնել ենք ու մնացել ենք ըտեղ»,- մանրամասն պատմեց Գրիգորյանը։ Այդ տնից փորձել են կապի դուրս գալ։ Բայց իրենց մոտ եղած կապի միջոցը չի աշխատել։ Կապ են ունեցել միայն հեռախոսով, բայց մարտկոցները նստած են եղել, չեն ունեցել լիցքավորման սարք։ Բայց, բարեբախտաբար, այդ տան բակում մարտկոց է եղել, տղաներից մեկը կարողացել է դրանով լիցքավորել հեռախոսը ու կապ հաստատել․ «Զանգել ենք, մեզ ասել են, որ տարածքը մերը չի, ու պետք ա սպասենք էնքան, մինչեւ օգնություն գա։ Մեր սերժանտն ա խոսացել, սերժանտներից, ասել են, որ սպասեք, մինչեւ տենանք՝ ինչ ա լինում, մնացել ենք մի քանի օր ըտեղ․․․»։ Վանք գյուղ գնալու գաղափարը կամավորական քեռիինն է եղել Գրիգորյանը նորից նշեց, որ դեպի Վանք գյուղ գնալու գաղափարը կամավորական այդ քեռի Արտյոմինն է եղել։ Մեղադրողի հարցին՝ Արտյոմը կամ սպաներից Հովհաննես Մուրադյանը հակառակորդից ի՞նչ տեղեկություն ունեին իր տպավորությամբ, Գրիգորյանը պատասխանեց, որ, ըստ իրեն, Արտյոմը չի տիրապետել՝ որ կողմ կարող են գնալ։ Նա նշեց, որ եթե իմանային, որ Վանք գյուղում հակառակորդն է, ու շրջափակման մեջ են ընկնելու, այդ ուղղությամբ, բնականաբար, չէին գնա․ «Պետք ա լիներ նենց մարդ, որ ճիշտ հրաման տար, մենք էլ կատարեինք»,- ասաց տուժողը։ Նա նշեց, որ Արտյոմի ասածներին անսացել են, որովհետեւ մտածել են՝ տարիքով մարդ է, գուցե ինքն ավելի լավ իմանա։ Մեղադրողը պարբերաբար հարցերով փորձում էր հասկանալ՝ ի վերջո զորքին չէ՞ր հետաքրքրում՝ ուր են սպաները, չե՞ն փորձել ճշտել։ Գրիգորյանն արձագանքեց, որ այնքան խառը վիճակ էր, շրջափակման մեջ էին, որ անգամ եթե շատ ուզենային, չէին կարող իմանալ՝ ուր են։ Տուժողը չհիշեց նաեւ, որ կապի դուրս եկած լինեն Իշխան Վահանյանի հետ, կամ որ կամավորական քեռին զանգած լինի նրան․ «Ես ըտեղ չեմ եղել, հետագայում էլ չեմ իմացել, մենակ էն ենք իմացել, որ պետք ա ստեղ լիներ [Վահանյանը] ու ստեղ չի»,- ասաց տուժողը՝ նշելով, որ պատերազմից վերադառնալուց հետո է իմացել, որ Վահանյանը լքել է մարտի դաշտը․ «Փախել ա, էլի, որ ըտեղ լիներ, ճիշտ հրաման տար, մենք էլ կանեինք, չէինք հայտնվի էդ վիճակում, չէինք ունենա էդքան զոհ․․․ Ու էլի հաստատ լավ կլիներ»։ «Վիշկայի» մոտ, ինչպես հիշում է տուժողը, հակառակորդը սկզբում հրետանիով է կրակել, իրենք նկատել են նաեւ ադրբեջանական տանկեր։ Բայց իրենց վիրավորումները հրազենային են եղել։ Մեղադրողի հարցին՝ նահանջի ժամանակ հնարավո՞ր էր բեկորային վնասվածք ստանալ, տուժողը նշեց, որ այդ պահին ավտոմատների կրակ էր․ «Դաժե տեսնում էինք, որ պուլեքը կպնում էին գետնին»։ Այդուհանդերձ, Գրիգորյանը նշում է, որ եթե իրենք նորմալ հրամաններ ստանային, ապա ունակ էին դրանք կատարելու։ Տուժողների ներկայացուցիչ Գուրգեն Գրիգորյանն իր հարցերը սկսեց ժամանակագրական հակառակ հաջորդականությամբ՝ Խուռհատից մինչեւ պատերազմի սկիզբ։ Անդրադառնալով նախորդիվ հարցաքննված անձանց ցուցմունքներին, հետաքրքրվեց՝ նահանջի ժամանակ եղե՞լ է դեպք, որ հրամանատարներ Հովհաննես Մուրադյանը, Հայկազ Գրիգորյանը, Վազգեն Վարդանյանը նահանջող զորքը հավաքեն մի տեղ, ապա քննարկեն իրենց անելիքները։ - Ցուցմունք ունենք, որ քննարկում ա եղել, Հայկազ Գրիգորյանը զինվորների հետ չորս սպաներով բարձրացել են դեպի երրորդ գումարտակի ուղղությամբ, Հովիկ Մուրադյանը ձեր մյուս տղաներով մնացել եք տեղում, սպասել, որ ճշտեն՝ վերեւում ոնց են առաջ գնալու, եղել ա հրետանու կրակ, եւ չեն կարողացել միավորվել։ - Հրետանու կրակ եղել ա, բայց կոնկրետ․․․ - Էդ նահանջի ժամանակ, նահանջից հետո․․․ արդեն Խուռհատ սարից իջել եք։ Սպաները ցուցմունք են տալիս, ասում են, որ իջել ենք, Հովիկ Մուրադյանը տղաներով մեր հետ ա եղել, իջել ենք մի հատված, որտեղ նստել են, քննարկել իրենց անելիքները։ Չորս սպաները՝ Հայկազ Գրիգորյանի գլխավորությամբ, առաջ են գնացել դեպի երրորդ գումարտակի ուղղությամբ, Հովիկը Մուրադյան մնացել ա էդտեղ։ - Հայկազ Գրիգորյանի բարձրանալը ես չեմ հիշում, կարող ա առաջ են ընկել, չեմ տեսել։ Քննարկելը չեմ տեսել։ - Հնարավո՞ր էր մի բան կատարվեր էդտեղ՝ կես ժամ, մի ժամ, տասնհինգ րոպե [Գուրգեն Գրիգորյանը նկատի ունի քննարկում,- խմբ․], դուք չտեսնեիք։ - Կտենայինք հաստատ։ Կոնկրետ հավաքված ես չեմ տեսել։ - Իսկ առաջխաղացման մասին ասացիք՝ չեք իմանում, հա՞՝ Հայկազ Գրիգորյանի գլխավորությամբ սպաները որ ուղղությամբ են շարժվել։ - Չէ, չեմ իմացել։ - Իսկ խոսակցություն տղաների մեջ, որ նման բան ա եղել։ - Չէ, էդ պահին ես մենակ որ հիշում եմ՝ իմացել եմ, որ երրորդ վաշտը վերեւում ա եղել, բայց հետո, որ Հովիկն ուզեցել ա կապ հաստատի․․․ - Վերեւում՝ որտե՞ղ։ - Սարի [խոսքը Խուռհատին հարակից այլ սարի մասին է,-խմբ․] ավելի բարձր տեղում, մեզանից լավ առաջ են եղել։ - Այսինքն՝ դուք իրենց ընդհանրապես մոտ չեք գնացել։ - Չէ, երրորդ վաշտի մոտ մենք չենք հասել։ - Չեք հասել։ - Չէ․․․ Իսկ թե ինչու են սպաները նմանատիպ ցուցմունք տվել, Գրիգորյանը չկարողացավ ասել․ - Ինչ իմանամ․․․ - Դա էլ ա պատասխան,- արձանագրեց տուժողների ներկայացուցիչը։ Ինչ վերաբերում է Խուռհատ սարի վրա տեղակայվելուն, տուժողը պատմեց, որ սարի վրա ոչ խրամատ է եղել, ոչ կահավորում, ոչ էլ խրամատ փորելու ու դիրքավորվելու հրաման են ստացել։ Եթե Վահանյանը հրաման տված լիներ, կարվե՞ր այդ հրամանը՝ հետաքրքրվեց Գուրգեն Գրիգորյանը, տուժողը հաստատական պատասխան տվեց։ Վերադառնալով կամավորական քեռու՝ իրենց զորքի հետ լինելու հանգամանքին, Գուրգեն Գրիգորյանը հետաքրքրվեց տուժողից՝ արդյոք խոսակցություն եղե՞լ է, որ Հադրութի զորամասում տղաներ են մնացել, ու իրենք պիտի գնան նրանց ազատագրելու։ Տուժողը, սակայն, նման դրվագ չէր հիշում։ Թե քեռուն ով էր ճանաչում, որտեղից նրա հանդեպ այդ վստահությունը, տուժողը չկարողացավ ասել։ Ուրիշ կամավորականների Հադրութում, Խուռհատում չեն տեսել․ Գրիգորյանը հիշում է, որ սարը բարձրանալիս քեռին իրենց զորքի հետ է եղել։ Ոչ միայն չի տեսել, այլ նաեւ չի էլ լսել այդ տարածքում այլ կամավորականների մասին։ Բայց այդ պահին իրենց մոտ այդ հարցը չի առաջացել, որովհետեւ շատ խառը վիճակ է եղել։ - Ձեր հրամանատար Մուրադյան Հովիկը պրոֆեսիոնալ սպա ա,- ասաց Գուրգեն Գրիգորյանը,- պրոֆեսիոնալ սպան, սերժանտներ, զինվորներ վստահում են իրենց ճակատագիրը մարդու, որին չեն ճանաչում, այն էլ ոչ զինվորականի։ - Իսկ ո՞ւմ վստահեին։ Ջրականում ԱԹՍ-ն խոցել է զենք-զինամթերքով բեռնված մեքենան, զինվորները հասցրել են պատսպարվել Ալբերտ Գրիգորյանի հարցաքննությունը հասավ մինչեւ պատերազմի առաջին օրերը․ նա պատմեց, որ իրենց դասակն ունեցել է AK74 ինքնաձիգներ, հակատանկային զենք, որը առաջին օրերին բարձրացրել են Ջրականի դիրքեր, նույնիսկ կրակել են «Ֆագոտով»։ Տեղափոխվելիս զենքերը ու արկերը եղել են մեքենաների մեջ, երբ հասել են մի կոնկրետ տեղ, այդ ժամանակ արդեն իրենց ուղղությամբ հարվածներ են սկսվել, զինվորները թաքնվել են, իսկ զինամթերքով բեռնված մեքենան թիրախ է դարձել․ «Ծառ կար մի հատ, փչակի պես էր, մտել էինք մեջը, որ դռոնը գնա, նոր դուրս գանք։ Մեքենան էլ մի քիչ հեռու էր։ Էդ կամիկաձեն [ԱԹՍ,- խմբ․] ուղիղ խփեց մեքենային մեր, էդ սնարյադները բան սաղ մեջն ա եղել, ձենից դուրս ենք եկել, տեսել ենք․․․»,- պատմեց տուժողը՝ նշելով, որ այդ պահին այդտեղ զորքն է եղել, ու մի պահ Ղարիբյանն է եկել մի վիրավորի հետ, հետո այդ տեղանքից գնացել են։ Իսկ ո՞վ էր կազմակերպում հետնահանջը Ջրականից․ տուժողը դարձյալ կոնկրետ անուն չի նշում, հիշում է միայն, որ դարձյալ ընդհանուր բղավոցներ են եղել, բայց այդ ժամանակ գումարտակի հրամանատար է եղել Գարիկ Վարդերեսյանը․ «Պոստում ենք եղել, գոռացվել ա նահանջ, ընդհանուր ա գոռացվել, որ պետք ա նահանջել դեպի Հադրութ, զորքը ոնց վազել ա, սաղս հելել ենք, տենց վազելով գնացել ենք»։ Գուրգեն Գրիգորյանը հստակեցրեց՝ ճի՞շտ է հասկանում, որ Ջաբրայիլից սկսյալ՝ զորքի կարգուկանոնը ճիշտ չի եղել։ Դատավոր Ջոն Հայրապետյանն առավել ուղիղ հարցրեց՝ հրամանատարների՞ց եք ստացել հրամանները, թե ինչ գոռոց ստացել եք, այդ ուղղությամբ գնացել եք։ Տուժողը նշեց, որ այդ պահին ինքը հրամանատար չի տեսել․ - Դասակ ունեք, չէ՞, պետք է ենթարկվեք դասակի հրամանատարին,- ասաց դատավորը։ - Կոնկրետ մեր դասակում եղել ա սերժանտ, դաժե մինչեւ կռիվը մենք դասակի հրամանատար չենք ունեցել, բայց նենց չի, որ էդ պահին սերժանտը մեր կողն ա եղել, կարող ա էն կողմ ա եղել։ Ջոն Հայրապետյանը զարմանք արտահայտեց նաեւ այն հանգամանքից, որ մի քանի հարյուր հոգուց բաղկացած անձնակազմին որպես հրամանատարներ ողջ դատաքննության ընթացքում միայն մի քանի հոգու անուն է հնչում, այնինչ, նրա կարծիքով, տասնյակից ավելի սպաներ պետք է լինեին գումարտակի հետ։ Զոհված զինծառայողներից մեկի հայրը՝ Գեղամը, հարցաքննության վերջում Գրիգորյանին հարց ուղղեց․ - Ձեր կարգավիճակում, որ հայտնվել եք, դժոխքով անցել, եկել եք տուն, ո՞ւմ եք մեղավոր ճանաչում էս ամեն ինչի մեջ։ - Բնականաբար հրամանատարին։ - Իշխան Վահանյանի՞ն նկատի ունեք,- ճշտեց դատավորը։ - Ինքն ա եղել մեր հրամանատարը։ - Այլ հրամանատարներ կա՞ն, որ դուք գտնում եք՝ իրենց պարտականությունները չեն կատարել ձեր ստորաբաժանման հետ կապված։ - Կոնկրետ ով որ պետք ա գլխավոր հրաման տար, էդ եղել ա Իշխանը, որին չենք տեսել։ Ավելի ցածր օղակից չեմ էլ տեսել։ «Լայն ժպիտն ա մեջս տպավորվել․․․»․ տուժողը հիշում է՝ Վահանյանը մարտի ժամանակ թիկունքում էր Մյուս հարցաքննվողը Ռոբերտ Վարդանյանն էր, դարձյալ նույն շրջանում բանակ զորակոչված։ Իշխան Վահանյանին ճանաչում է, հարաբերությունները՝ ծառայողական։ Մեծավ մասամբ նա համաձայնում էր իր զինակցի պատմածների հետ․ առաջին օրվանից մինչեւ վերջ միասին են եղել։ Միայն թե նա հիշեց, որ հագուստի հետ էլ է խնդիր եղել․ մի քանի չափս փոքր հագուստ են տվել իրենց, իրենք էլ Հադրութում շորի խանութից համազգեստ են վերցրել, հետո, երբ Գարիկ Վարդերեսյանը ժողով անելիս է եղել, հրամանատարներից Մանուկ Բադալյանը այդ շորերից մի օրինակ վերցրել ու իրենց սպառնացել է, որ պատերազմը վերջանա, Ռազմական ոստիկանություն է դիմելու։ Վարդանյանն էլ է նշում, որ շատ անկազմակերպ վիճակ է եղել։ Նա պատմում է, որ գնացել են սար, հետո եղել է նահանջ, իջնելիս Վահանյանը հարցրել է՝ ո՞վ է ասել նահանջեն, ոչ մի նահանջ, ու իրենք մնացել են սարի լանջին, գիշերը լուսացրել այդտեղ․ «Վրա են տվել [հակառակորդը,-խմբ․], հետ ենք հելել էլի էդ սար։ Իմ տեսածով՝ Ղարիբյանն ա սաղ կազմակերպած արել, Ղարիբյանն էր հրամաններ տալիս, դիրքավորում»։ Մարտի ժամանակ նա այլեւս Վահանյանին չի տեսել, տեսել է ներքեւում՝ իրենց թիկունքում։ Ասում է՝ վերջինիս լայն ժպիտն է իր մոտ լավ տպավորվել․ «Ներքեւը ռացիայով բաներ էր խոսում։ Բայց լայն ժպիտն ա մեջս տպավորվել․․․ Որ կողով գլուխը տրաքած զինվոր էին տանում․․․»։ Այս պահին զոհերի ծնողները վրդովվեցին ու վիրավորական բառեր հնչեցրին Վահանյանի հասցեին։ Նրան մի պահ դուրս հանեցին դահլիճից, մինչեւ իրավիճակը հանդարտվեր։ Վարդանյանը հիշեց, որ դպրոցից դուրս գալիս օդում անօդաչուներ կային, այդ ժամանակ իրենց հրահանգել են նստել մեքենաները ու գնալ, իբրեւ դրանից վտանգ չկար․ «Էդ էլ կարար անփութություն լիներ, զոհեր լինեին»,- ասաց տուժողը։ Սպաները, որոնք մարտ էին վարում, Վարդանյանի խոսքով՝ վերեւում էին՝ սարի վրա․ «Ղարիբյանն ա մեջս շատ տպավորվել, Մուրադյան Հովիկը, մեկ էլ հոպարը, էլի, Արտյոմը։ [Վահանյանը] «Վիշկայի» դեմերն էր, ճանապարհից 30-40մ դեպի «Վիշկա», մեր թիկունքում։ Մենք որ նահանջել ենք, էդ վախտ եմ ես իրան տեսել։ Նահանջել ենք, լավ չեմ հիշում, աղոտ եմ հիշում, հետո տեսա ձեռը դրել ա հետեւը, էթում էր նստեր «Ուազիկը», էդ «Ուազիկի» բագաժնիկում, տո լի հետեւը վիրավոր զինվոր կար, ինքն էլ նստեց, ու գնացել ա, բան չի ասել, գլորվելով էթում էր, լավ չէր քայլում ոնց որ»։ Տուժողը տեղեկություն չուներ՝ Վահանյանը հեռանալիս արդյոք իր պարտականությունները փոխանցել էր այլ անձի, թե ոչ։ - Կներեք, բայց մենք լուրջ չէինք վերաբերվում իրան, լուրջ չէինք ընդունում, որ փախներ՝ հուսալքվեինք,- ասաց տուժողը։ - Ինչո՞վ էր պայմանավորված Ձեր վերաբերմունքը,- հետաքրքրվեց մեղադրողը։ - Լավ սպան, ինձ չի թվում, զորքին կշարի, կհելնի կկանգնի դեմը, կասի՝ ես մասիվցի տղա եմ, լավ տղա եմ, սաղիդ հերերից լավ ավտո եմ քշում, սաղիդ հերերից շատ փող ունեմ։ Վահանյանն այս խոսքերի ժամանակ քմծիծաղ էր տալիս, ինչը դարձյալ վրդովեցրեց ծնողներին։ Վարդանյանը չէր տեսել Վահանյանի վիրավորվելու պահը։ Բայց, ասում է, չի էլ պատկերացնում, թե ոնց կարող էր բեկորային վնասվածք ստացած լինել, եթե այդ տարածքում հրթիռ չի ընկել, ոչ էլ ԱԹՍ է հարվածել։ Տուժողն ասաց, որ եթե Գարիկ Վարդերեսյանը լիներ, կկարողանար կարգավորել իրավիճակը։ Նա հիշում է, որ կապի միջոցի խնդիր կար, բայց չի մտաբերում՝ Վահանյանն իր մոտի միջոցը իր հետ տարել է, թե ոչ։ Վարդանյանն ասում է, որ վիրավորները սկսել էին դանդաղ քայլել։ Ինքը, կամավորական քեռին։ Հետո պատմում է՝ Հովհաննես Մուրադյանի հետ նստել են, որ կողմնորոշվեն՝ որ կողմ են գնում։ Ասում է՝ հեռախոսով կապ հաստատեցին 911, հետո Արսենի հետ, որը ԱԱԾ համար է տվել, զանգել են, զանգել են նաեւ Վարդերեսյան Գարիկին, ու եկել են այն եզրահանգման, որ պետք է իջնեն ներքեւ։ Իրեն ու վիրավորներին մյուսները քաշելով տարել են Հադրութի այն տունը, որտեղ մնացել են քառասունից ավելի օր։ Մեղադրողը հարց հնչեցրեց՝ ինչ հոգեվիճակում էին սարի վրա, կարո՞ղ էին կատարել հրամանները, եթե դրանք հնչեին։ Վարդանյանն ասում է, որ եղած հրամանները կատարում էին։ «Թուրքերը գերեզմանների կողմից են լցվել Հադրութ» Հրամանատարական կետի մոտ, հիշում է տուժողը, տեսել է մի քանի սպաների․ Վահագ Բաղդասարյանը՝ երկրորդ վաշտի կապիտանը, Վազգեն Վարդանյանը․․․։ Խուռհատից իջնելուց հետո տեսել է Ղարիբյանին, Վազգեն Վարդանյանին, Հայկազ Գրիգորյանին․ «Ղարիբյանը ահագին հետ ընկավ։ Սարի համարյա կեսը մեր հետ եղավ, հետո Արտյոմն էր ասեց՝ գնա տղերքի հետ եղի, թե ինչ, ինքը սկսեց արագ-արագ քայլելը, որ հասցնենք հելնենք։ Ղարիբյանը դաժե մի ձեռով ՊԿ-ն [գնդացիր] էր բռնում, մի ձեռով՝ իրա զենքը, կրակելով իջնում էր»։ Տեղանքում Վարդանյանն այլ սպաների էլ է նկատել, հիշում է․ «ԱԳՍ-ի Հովոն էր, մինամյոտի Ղարիբյանն էր, երկրորդ վաշտի Վահագն էր, մի հոգի էլ փոխգնդապետ, թե գնդապետ կար։ Բայց էդ մարդը, բոյը հենց սկսավ, մի կես ժամ չտեւեց, զոհվավ։ Էդ մարդը դիրքավորելով հելնում էր վերեւ՝ բոյ անելու, դիրքավորում էր՝ ոնց ճիշտ նստենք»։ Հետո մի այլ դրվագ էլ է պատմում տուժողը․ ասում է՝ իրենց առաջ տեսանելի հատվածում հակառակորդի մեքենաներ եկան, հետեւակն իջավ, ապա հայկական կողմից խոցեցին հակառակորդի մի տանկը, տեղանքում, նրա խոսքով, հայ պահեստազորայիններ կային, որոնք փախան․ «Թուրքեր բերին լցրին, հրաման չտվին, որ կրակենք։ Տանկ բերին կանգնացրին դեմներս, մենակ էդ տանկին խփին, տանկը տրաքավ, ու ֆսյո, երեք-չորս «Կամազ» թուրքի զորք բերին լցրին մեջներս։ Ներքեւից գերեզմաններ ա լինում, մեր առաջին վաշտն ա ոնց որ լինում, մեր առաջին վաշտը իջնում ա ներքեւ՝ էդ գերեզմանների մոտ, թուրքը վրա ա տալի, բոյ ա տալի, հետո արդեն ջոկում ա, որ չէ, չի կարում, հետ ա գալի։ Էդ գերեզմանների կողմից ա, ասում են, բացված, թուրքերը արդեն ըտեղից են լցվել Հադրութ։ Սաղ անտառների մեջ թուրք էր»։ Հրամանատարների մասին խոսելիս՝ տուժողն ասաց, որ հրամանատար երկու-երեք հոգի լիներ, թե չէ։ Ըստ նրա՝ իրենց առաջին հրամանատարը Գարիկ Վարդերեսյանն է եղել, որը, նրա պատմելով, Հադրութի դիրքերից մեկում զորքին նահանջ է տվել՝ տեսնելով մոտեցող հակառակորդին, ՊԿ-ով ու նռնակով մնացել է, ողջ գիշեր պահել պոստը։ Կամավորական քեռին առաջարկել է իջնել զորամաս, հանել այնտեղ մնացած տղաներին Վարդանյանը, ի տարբերություն իր զինակցի, հիշում էր, որ կամավորական քեռին առաջարկել է իջնել զորամաս, հանել այնտեղ մնացած տղաներին։ Նախ, Վարդանյանն ասում է, որ իրենց ասել են, թե բոլոր կամավորականները փախել են, մնացել է միայն Արտյոմը․ «Պետք ա իջնեինք չաստ, տղերք կային, հանեինք, բայց հետո հասկացանք, որ մենք չէինք կարում դուրս գայինք շրջափակումից, որ մի հատ էլ իջնեինք էդ չաստից տղերքին հանենք։ Մենք իրան որպես հրամանատար էինք ընդունում, հրաման էր տալիս, ընդունում էինք»։ Տուժողը պատմեց նաեւ, որ Մուրադյանն ու քեռին տարբեր զանգեր էին անում, բայց այլ մանրամասներ չմտաբերեց։ Ասում է՝ երբ ինքը վիրավորվել-ընկել է, իրեն սկսել են քաշել-հանել այդտեղից, ու ինքը ճանապարհին տեսել է նախ կամավորականի դիակը, մի քիչ այն կողմ՝ հրամանատար Մուրադյանի։ Ինչ վերաբերում է մյուս հրամանատարներին՝ Վարդանյանը հիշեց, որ Հայկազն իրենցից առաջ է ընկել, որ «գնա հասնի իր վաշտին»․ - Բա դո՞ւք,- հարցրեց Գուրգեն Գրիգորյանը։ - Մենք արդեն հոպարի հետ էինք, Մուրադյանի հետ էինք։ Մենք հետ ընկանք։ - Դուք էլ էիք իրա հրամանատարության տակ։ - Դե ասում էր արագ քայլեք, բայց որ չէինք կարում․․․ Հետո Հայկազենց այլեւս չեն հանդիպել։ Երբ հետ են ընկել, մի քանի անգամ կանգ են առել, հանգստացել։ Գուրգեն Գրիգորյանը հետաքրքրվեց՝ այդ ընթացքում եղե՞լ է հրետակոծություն, որ, այսպես ասած, կտրի իրենց ու առաջ ընկածների ճանապարհը, ու չկարողանան այլեւս միավորվել [նախկինում այդպիսի բան է հնչել դատարանում]։ Վարդանյանը չհիշեց նման դեպք։ Տուժողի զինակիցն էլ է հիշում՝ «Իշխան Վահանյանը կանգնած՝ խնդալով ռացիայով խոսում էր» Հարցաքննված մյուս տուժողը Էրիկ Խաչատարյանն էր։ Նա հայտնեց, որ ճանաչում է Վահանյանին, ծառայողական հարաբերություններ ունի։ Խաչատրյանը հենց սկզբից անդրադարձավ իր զինակից ընկեր Վարդանյանի հիշած այն դրվագին, երբ Վահանյանը այդ սարսափելի իրավիճակում ժպիտով է եղել․ «Սարից իջնելիս «Վիշկի» ժամանակ վիրավորներին իջացնելիս հասանք կետի, որ մեքենա կար, մոտ քսան վիրավոր տարավ, որ Հադրութում օգնություն ցույց տային։ Հասանք էդ կետին, որ Իշխան Վահանյանը կանգնած, խնդալով ռացիայով խոսում էր։ Մենակ էն եմ հիշում, որ ես ահավոր նեռվայնացած էի իրա արարքի վրա, որ խնդում էր էն ժամանակ, երբ զոհեր ունեինք ու ահավոր վիրավորներ, որ չէինք կարում դաժե վերեւից իջացնեինք։ Իսկ Ղարիբյանը վերեւը բոյ էր տալիս, որ կարանանք վիրավորներին իջացնենք սարից մոտավորապես 1 կմ ներքեւ։ Ինքը չէր կարա վիրավորում ստանար, որտեւ որտեղ որ կանգնած ա եղել, ըտեղ պատրոն չի հասել, վերեւն ա եղել կրակոցները։ Իրա գնալուց հետո ա ըտեղ սկսել կրակոցները։ Ինքը, ձեռը դրած հետեւը, վազում էր։ Նստավ «Վիլիսի» դեմը, հետեւից էլ երկու թե երեք հոգի վիրավոր ունեինք, նստցրեցին ու գնացին»,- պատմեց Խաչատրյանը։ Մեղադրողը հետաքրքրվեց՝ երբ «Վիշկայի» մոտ մարտը սկսվեց, ո՞վ էր ղեկավարում այդ գործողությունը։ Խաչատրյանը դժվարությամբ մտաբերեց, որ սկզբից գնդապետ էր կամ փոխգնդապետ, որը Վահանյանի հետ բարձրացավ վերեւ, տեղավորեցին, դիրքավորեցին, իջան ներքեւ, բայց այդ մյուս սպան նորից բարձրացավ վերեւ ու զոհվեց․ «Էդ ժամանակվանից հետո ես Վահանյանին չեմ տեսել, որ ինքը բարձրանա վերեւ, մեզ դիրքավորի, զենքերը տա, կամ պատրոններ․․․։ Պատրոն էինք ուզում, ասում էին՝ պետքա դիմանաք, վերջացել ա, ինչքան ունեք, էդքանով կրակեք․․․։ Մեկ էլ Ղարիբյանին եմ տեսել, որ ուղղություն տա՝ ուր կրակենք»։ Խաչատրյանը հստակեցրեց, որ Վահանյանին, երբ տեսել են ներքեւում, ոչ մի հրաման չի տվել, ոչ մի այլ գործողություն չի արել։ Նա կարծում է, որ եթե վիրավորված լիներ, չէր կարողանա այդպես քայլել։ Ինքը՝ Խաչատրյանը, վիրավորված է եղել գոտկային հատվածում, եւ, ասում է՝ մոտ մի ժամ չի կարողացել շարժվել, պառկած է եղել ծառերի տակ․ «Չի կարա վիրավորում ստանա ու հելնի վազի»։ Նա հիշում է, որ սերժանտները վիրավոր են եղել, եւ նրանց մեքենան տարել է։ Մյուսները՝ մոտ 100-200 հոգի, որոնք չէին կարողանում արագ քայլել, հետ են մնացել նահանջի ժամանակ, մնացել են Հովհաննես Մուրադյանի հետ, իսկ մյուս զորքը մյուս սպաների հետ գնացել է։ Հանրային մեղադրողը հիշեցրեց, որ Խաչատրյանը նախաքննության ընթացքում տված ցուցմունքում հիշատակել է կամավորականի ու Վահանյանի հեռախոսազանգի մասին։ Տուժողը հիշեց այդ խոսակցությունը՝ ասելով, որ կամավորականը զանգել է Վահանյանին, բարձրախոսով խոսել, հարցրել՝ ինչու է զորքը թողել, փախել, Վահանյանն անհասկանալի պատասխան է տվել, իսկ կամավորականը «ահավոր վատ բառեր» է ասել ու անջատել հեռախոսը։ Այլ կապի միջոցներ տուժողը չի նկատել։ Դատական նիստը հետաձգվեց։ Հաջորդ նիստը նշանակվեց հուլիսի 21-ին, ժամը 13:00-ին։ Լուսանկարում՝ Իշխան Վահանյանը, հանրային պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը Հայարփի Բաղդասարյան

19:50 - 01 հուլիսի, 2023

«Խուռհատ սարի պաշտպանությունն ի սկզբանե դատապարտված չէր արդյունավետ լինելու»․ 70 օր շրջափակման մեջ մնացած զինծառայողի հարցաքննությունը

Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի նախկին ժամկետային զինծառայող Ռուսլան Թումանյանի խոսքով՝ 2020 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Հադրութի հարակից Խուռհատ սարի պաշտպանությունն ի սկզբանե դատապարտված չէր արդյունավետ լինելու. քաոսային վիճակը, հրամանների անկազմակերպ լինելը, զորքի բարոյահոգեբանական վիճակը, զորքի եւ հրամանատարության միջեւ կապը․․․ Դրա համար, ըստ նրա, մի շարք գործոններ կային։ Ռուսլան Թումանյանը մեկն է գումարտակի այն տղաներից, որոնք սարից նահանջի ընթացքում կապի դասակի հրամանատար Հովհաննես Մուրադյանի հետ միասին անջատվել են մնացած անձնակազմից եւ սխալ ուղղությամբ գնալով՝ ընկել շրջափակման մեջ։ Ուսումնական գումարտակը, հիշեցնենք, մայոր Իշխան Վահանյանի ղեկավարությամբ 2020 թ․ հոկտեմբերի 9-ին մեկնել է Հադրութին հարակից Խուռհատ սարը՝ մարտական առաջադրանքի, որտեղ, սակայն, հարձակման է ենթարկվել եւ հարկադրված նահանջ իրականացրել։ Այժմ Վահանյանը մեղադրվում է սարում մարտի դաշտը ինքնակամ լքելու եւ իշխանության անգործության մեջ։ Նա առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Հետագայում շրջափակման մեջ ընկած անձնակազմն էլ է խմբերի բաժանվել, եւ Ռուսլանը՝ իր 5 ծառայակից ընկերների հետ միասին, 70 օր շարունակ թաքնվել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած Վանք գյուղի տներում եւ անտառներում։ 2020 թ․ դեկտեմբերի 20-ին Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը հաղորդել է, որ Արցախի արտակարգ իրավիճակների պետական ծառայության, Արցախում խաղաղապահ առաքելություն իրականացնող ռուսական զորակազմի եւ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի ջանքերով 6 տղաները վերադարձվել են հայրենիք։ Ռուսլանը եւ մյուսները Խուռհատ սարի գործով ճանաչվել են տուժող։ 2020 թ․ սեպտեմբերի 25-ին մարտական տագնապ է հնչել, որը որոշակի խուճապ է առաջացրել զինծառայողների շրջանում Ռուսլան Թումանյանը բանակ է զորակոչվել 2020 թ․ հուլիս ամսին, մինչ պատերազմը հասցրել է զինվորական երդում տալ։ Ընդգրկված է եղել 5-րդ գումարտակի Նռնականետային դասակում (հրամանատարը՝ Ռաֆայել Խալաֆյան)։ Հարցաքննության սկզբում Ռուսլանը հայտնեց, որ դատավարության մասնակիցներից ճանաչում է ամբաստանյալ Իշխան Վահանյանին, նրա հետ որեւէ տեսակի հարաբերություն չունի։ Խուռհատ սարի դեպքերից բացի նա պատմեց պատերազմին նախորդած, իր գնահատմամբ՝ էական նշանակություն ունեցող մի շարք այլ դրվագներ։ Լուսանկարում՝տուժող Ռուսլան Թումանյանը Ըստ այդմ, Ռուսլանի խոսքով՝ պատերազմից 2 օր առաջ՝ սեպտեմբերի 25-ի երեկոյան, մարտական տագնապ է հնչել․ «Ճաշարանի դիմաց կանգնած էինք, սկսեցինք վազել մեր զորանոց, որ մտնենք նկուղ, թաքնվենք, բայց երբ հավաքվեցինք զորանոցում, տեսանք, որ նկուղի դուռը չի բացվում, իսկ բանալին, որ պիտի լիներ օրապահի մոտ, նրա մոտ չէր, հետագայում իմացել եմ, որ գումարտակի թիկունքի պետի մոտ է եղել․․․ Ոտքով ջարդել ենք դուռը, բայց մինչեւ հասցրինք մտնել, կարելի է ասել, չեղարկեցին տագնապը՝ որեւէ կերպ չպարզաբանելով»։ Այդ տագնապից հետո, ըստ Ռուսլանի, զինծառայողների շրջանում որոշակի խուճապ է առաջացել․ «Սկսեցին վախեր հայտնվել, չէին հավատում, որ սխալմամբ է այդ կոճակը սեղմվել, մտածում էին՝ ինչ–որ բան կա, տղաներ կային, որ դիրքերում գտնվող տղաների հետ էին խոսում, նրանք էլ ասում էին, որ ինչ–որ բան պատրաստվում է, բոլորը ինչ–որ բանի սպասում էին՝ միաժամանակ այն հույսով, որ չէր լինի»։ Այդ օրվանից հետո զինծառայողները, փաստացի, պատրաստվել են պատերազմի․ պայուսակները, որ պատերազմ սկսվելու դեպքում պետք է իրենց մոտ լիներ, հավաքել, քնելիս մահճակալի մոտ են դրել։ Հաջորդ օրը՝ սեպտեմբերի 26-ին, իրենց զորամասը սպառազինությամբ է համալրվել, զինծառայողները դրա դասավորմամբ են զբաղված եղել․ «Դրանից բացի պատերազմը, որ սկսում է, ըստ կանոնակարգի, մեզ պիտի բարձրացնեն նստեցման գոտի, որ մեքենաները գան, մեզ էդ թաքնված տեղից վերցնեն, տանեն դիրքեր․․․ Մենք էդ փոսից չենք ունեցել, ամսի 26-ի ժամը 3-ից մինչ գիշերվա քնելը փորմամբ ենք զբաղված եղել, բայց էլի լրիվ չենք հասցրել ավարտել,- ասաց Ռուսլանը՝ հավելելով, որ այդ հրամանը տվել է գումարտակի հրամանատարի՝ այդ ժամանակվա տեղակալ Գարիկ Վարդերեսյանը։ Սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան, երբ պատերազմը սկսվել է, զինծառայողները զորանոցի մոտ շարված են եղել․ «Տղաներից ոմանք սկսեցին ձայն լսել, երկնքում օբյեկտ էինք նկատել, չէինք հասկանում՝ ինչ է, հասկանում էինք, որ դռոն է, թռչող բան, բայց զարմանալին այն էր, որ շտաբից պատասխան չէր գալիս, 1-1․5 րոպե հետո մեկը դուրս եկավ, գոռաց հրամանատարներին, որ զորքին մտցնեն զորանոց»,-պատմեց Ռուսլանը՝ ընդգծելով․ «Նկուղ չէ, զորանոց»։ Զորանոցում գտնվելու ընթացքում, ըստ Ռուսլանի, կամիկաձե տեսակի անօդաչու թռչող սարք է ընկել մոտ 150 մետր հեռավորության վրա գտնվող պահեստի վրա, որտեղ ռազմական ոստիկանության միավորում էլ կար։ Դրանից հետո իջել են նկուղ, հետո՝ ըստ դասակների բարձրացել, զենքեր ստացել, գնացել նստեցման գոտի, այնտեղից էլ՝ «Չռիկներ» կոչվող տեղանք։ Տեղակայվել են, ըստ Ռուսլանի, 2-րդ գծում, որը շուտով ճեղքվել է։ Կահավորում չի եղել, զինծառայողներն են գիշերները խրամատներ փորել․ «Մեր դասակը բաժանվում է երկու պրոֆիլի՝ հակատանկային` СПГ տեսակի զենքերի եւ հետեւակային զորքերի դեմ գործելու՝ АКС տեսակի զենքերի, СПГ-ն չէինք բարձրացրել մեզ հետ, որովհետեւ մեկը չէր աշխատում, մյուսը չգիտեմ, ուղղակի չենք հասցրել, իսկ АКС-ին մենք չէինք տիրապետում, որովհետեւ դեռ չէինք սովորել, դրանով պաշտպանություն իրականացնում էին միայն մեր դասակի ու ջոկի հրամանատարները»։ Մոտ 4-5 օր անց զորքը «Չռիկներ»-ից նահանջել է դեպի «9-րդ կմ» կոչվող տարածք, այնտեղից էլ՝ Հադրութ։ Ռուսլանի խոսքով՝ դպրոցի վրա, որում տեղակայված էին, ռումբ է ընկել Նահանջած անձնակազմը տեղակայվել է Հադրութի զորամասում, ապա՝ տեղափոխվել դպրոց։ Այդ ընթացքում՝ հոկտեմբերի 8-ին, դպրոցի վրա ռումբ է ընկել․ «Մենք երկրորդ հարկում էինք տեղակայված՝ անկյունային դասարանում, երբ խփեց, պիտի աստիճաններով իջնեինք, ու հիշում եմ՝ աստիճանների կեսը փլված էր»։ Նույն շրջանում գումարտակի՝ այդ ժամանակվա հրամանատարի պաշտոնակատար Գարիկ Վարդերեսյանը (հրամանատար Սամվել Սահակյանը զոհվել էր) փորձել է զրուցել զինծառայողների հետ․ «Մենք զալում նստած էինք, ինքը խոսում էր բեմից, բայց բարոյահոգեբանական վիճակի մի քիչ տարօրինակ բարձրացում էր տեղի ունենում, այսինքն՝ հակառակը, էդ ամենից հետո մարդիկ ավելի խառը էմոցիաներ սկսեցին ապրել, ավելի անհասկանալի դարձավ ամեն ինչ»,- ասաց Ռուսլանը՝ չմանրամասելով, թե հատկապես ինչն է տարօրինակ եղել։ Ինչպես հայտնի է, դպրոցում հրամանատարական կազմի փոփոխություն է տեղի ունեցել․ Գարիկ Վարդերեսյանն ազատվել է գումարտակի հրամանատարի պաշտոնից, եւ նրա փոխարեն նշանակվել է Իշխան Վահանյանը։ Վերջինս մինչ այդ եղել է նույն գումարտակի շտաբի պետը։ Թե ինչ պատճառով են այդ փոփոխությունները եղել, Ռուսլանը հստակ չգիտեր, ենթադրում էր, որ պատճառներից մեկը անձնակազմի կորուստներն էին։ Իրենց դասակի հրամանատարը եւս վիրավորվել է, տեղափոխվել հոսպիտալ։ Նրան փոխարինել է СПГ ջոկի հրամանատար Դավիթը (ազգանունը չէր հիշում)։ Շատ այլ զինծառայողներ էլ, ըստ նրա, կոչումի բարձրացում են ստացել, որ կարողանան պաշտոններ ստանձնել։ Լուսանկարում՝ հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը հետաքրքրվեց, թե Խուռհատ սարը բարձրանալն ում հրամանն է եղել, ինչին Ռուսլան Թումանյանը պատասխանեց՝ եթե չեմ սխալվում, Մանուկ Բադալյանի։ Վերջինս դիվիզիայի հրամանատարի՝ բարոյահոգեբանական գծով տեղակալն էր։ Առաջադրանքը եղել է դիրքավորվելն ու պաշտպանվելը։ Ռուսլանի տպավորությամբ՝ հրամանատարները սարում քաոսային վիճակում էին, չէին հասկանում՝ ինչ անել Ռուսլան Թումանյանը պատմեց, որ հոկտեմբերի 9-ին գումարտակին Խուռհատ սար են բարձրացրել КАМАЗ-ներով։ Սարում երկու-երկու բացազատվել են իրարից տասը մետր հեռավորության վրա, իրենց դասակի հրամանատարի հետ նույն խրամատում են եղել։ Վերջինս իրեն հրամայել է իջնել, սպառազինությունը բերել։ Հենց այդ ժամանակ է Ռուսլանը նկատել, որ Իշխան Վահանյանը տեղակայվել է «վիշկա»-յի մոտ․ դա, ըստ նրա, սարի ամենաներքեւում էր՝ ավելի ապահով հատվածում։ Հոկտեմբերի 10-ի կեսօրին՝ 12։30-ից 13։00-ն ընկած հատվածում, հակառակորդը հարձակման է անցել․ սկզբում հրաձգային, ապա՝ ականանետային ու նռնականետային կրակ են վարել։ - Ի՞նչ հրամաններ են արձակվել այդ ժամանակ,- հարցրեց մեղադրողը։ - Հրամաններ եղել են, բայց խնդիրն այն է, որ դրանք եղել են խառը, ոչ համակարգված, հրամայում էին՝ կրակեք էստեղ, կրակեք էնտեղ․․․ - Ինչո՞վ էր պայմանավորված այդ խառը վիճակը։ - Պայմանավորված էր նրանով, որ, ենթադրում եմ, հրամանատարները իրենք էլ քաոսային վիճակում էին, չէին հասկանում՝ ինչ անել։ - Ովքե՞ր էին այդ հրաման տվողները։ - Եթե ճիշտ եմ հիշում, Ղարիբյան Արսենից եմ լսել հրաման (ականանետային մարտկոցի հրամանատարն է եղել, նրա ցուցմունքը՝ այստեղ,-հեղ․), բայց շատերն են տվել։ Ամենաթեժ մարտը, ըստ Ռուսլան Թումանյանի, սարի վերեւի հատվածում էր, այսինքն՝ «վիշկա»-յի հակառակ կողմում․ «էդտեղից տղերքը վիրավորներ, դիակներ էին իջեցնում, իսկ մենք շարունակում էինք մարտը․․․ Հետո իմ դասակի տղերքից մեկը վիրավորվեց՝ Ռազմիկը, ու ես սկսեցի օգնել, որովհետեւ գոռում էր ցավից, գրկեցի, իջեցրինք․․․ Երբ ուզում էի բարձրանալ իմ տեղը, հասկացա, որ հետ ենք սեղմվել, այսինքն՝ բարձրանալու տեղ էլ չկար, բոլորը արդեն հետ էին իջել, Վահանյանին այդտեղ եմ հանդիպել, հրամաններ էր տալիս, եթե ճիշտ եմ հիշում, ուղղակի հրամանների բովանդակությունը չեմ հիշում, հնարավոր է՝ ասում էր, որ կրակենք, տենց ինչ–որ բաներ»,- պատմեց Ռուսլանը՝ ենթադրելով, որ թիկունքից հրամաններ տալը արդյունավետ չէր կարող լինել։ Լուսանկարում՝ ամբաստանյալ Իշխան Վահանյանը, հանրային պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը - Այդ ընթացքում, երբ հանդիպեցիք Վահանյանին, վիրավորում ունե՞ր։ - Տեսանելի տրավմա, կաղել կամ նման բան չեմ տեսել։ - Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞վ էր պայմանավորված, որ նա չփորձեց բարձրանալ ձեզ հետ, գալ օգնության։ - Չգիտեմ, իրականում բավականին դաժան իրավիճակ էր, վայրկյանը մեկ վիրավորներ, զոհեր էին իջեցնում, հնարավոր է՝ ցանկության բացակայությամբ է պայմանավորված։ Դրանից հետո՝ բուն նահանջի ընթացքում արդեն, Ռուսլանը Վահանյանին չի տեսել․ «Շատ խառն էր իրավիճակը, չորս կողմից գնդակներ էին թռնում, ոչ մի բան չէինք հասկանում, էդ վիճակում չէի կարող դեմքեր նկատել»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ հետագայում զինծառայողներից է լսել, թե նա իբր վիրավորվել եւ հեռացել է։ - Դուք անձամբ ականատես եղե՞լ եք դրան,- հետաքրքրվեց մեղադրողը։ - Ոչ։ - Թեկուզ հեռանալուն, ոչ վիրավորվելուն։ - Ոչ,- պատասխանեց տուժողը։ Հադրութի ուղղությամբ նահանջելիս, ըստ Ռուսլանի, տեղյակ եղել են, որ հակառակորդը այնտեղ է Ռուսլան Թումանյանի խոսքով՝ նահանջից հետո դուրս են եկել ճանապարհի վրա, սկսել քայլել։ Այդ պահին կոնկրետ որեւէ որոշում կայացված չի եղել, Վահանյանի ենթադրյալ փախուստից հետո մնացած սպաներից ոչ ոք իր վրա չի վերցրել հրամանատարությունը։ Ռադիոկապ եղել է թե ոչ՝ չգիտեր, ասաց՝ ուշադրություն չի դարձրել, բայց բջջային կապ ունեցել են, օրինակ՝ Հովհաննես Մուրադյանի մոտ հեռախոս եղել է։ - Գիտեի՞ք՝ ուր էիք գնում,- հետաքրքրվեց Գեւորգ Ավետիսյանը։ - Ոչ, ուղղակի հետեւում էինք հրամանատարներին, ես պոստ ֆակտում իմացել եմ, որ դեպի Վանք գյուղ քայլելիս ենք եղել, մեր նպատակը նահանջելն էր դեպի ավելի ապահով տեղ, բայց Վանք գյուղը էդքան էլ ապահով չէր, մենք ուզում էինք էդ սարը կտրել, դեպի Սարուշեն, Թութակներ, էդ էր նպատակը, բայց վերջում էնպես ստացվեց, որ բաժանվեցինք, եւ մենք նահանջեցինք Վանք գյուղի ուղղությամբ։ - Ինչպե՞ս ստացվեց, որ բաժանվեցիք․ դա շատ կարեւոր է։ - Բաժանումը նույնպես կանոնակարգված չէր, ոչ ոք չբռնեց, ասեց՝ եկեք բաժանվենք․․․ Էդ սարը բարձրանալը բավականին դժվար էր երկու օր չքնելուց հետո, բոլորը հոգնած էին, դրա համար մարդիկ կային՝ դանդաղ էին բարձրանում, հետ էին ընկնում, ու ասենք, 5 րոպեն մեկ կանգնում էինք, հանգստանում․․․ Եթե ճիշտ եմ հիշում, առջեւից գնացող խումբը չէր կանգնել հանգստանալու, իսկ հետեւինը կանգնել էր, ու այդպես կտրվել էր թելը․․․ Հետո հաշվել էինք, որ մենք մնացել ենք մոտ 100 հոգով, մեզ հետ հրամանատար միայն Հովհաննես Մուրադյանն էր, մեկ էլ վստահում էինք մի կամավոր քեռու՝ որպես հասուն, ավագ մարդու (նահանջի ընթացքում թե՛ Մուրադյանը, թե՛ կամավորը զոհվել են,-հեղ․)։ Մինչ այս հարցաքննված այլ վկաներ ասել էին, որ նահանջի ընթացքում զորքի ուղղությամբ արկ է ընկել, եւ այդ պատճառով է այն երկու մասի բաժանվել։ Ռուսլան Թումանյանը հերքեց, որ նման բան է տեղի ունեցել։ - Ինչպե՞ս որոշվեց գնալ Վանք գյուղի ուղղությամբ։ - Ըստ քեռու խոսքերի՝ Հադրութի զորամասում շրջափակման մեջ մնացած զինծառայակիցներ կային, պիտի գնայինք, իրենց օգնեինք դուրս գալ շրջափակումից։ Քեռու ուղիղ խոսքերն եմ ասում։ - Եվ ի՞նչ տեղի ունեցավ։ - Դրանից 1-2 րոպե հետո սարի բարձունքից հրազենային կրակ սկսեցին մեզ վրա ու նռնակներ նետեցին, որը ամենածանր վնասը տվեց, ու եթե ճիշտ է եղել իմ պատկերացումը, էդ 100 հոգուց ողջ է մնացել մոտ 50 հոգի, ու էլի քաոսային էր, կրակում էին, մարդիկ վիրավորվում էին, օգնում էինք անցկացնել ձորը, որ փրկվի․․․ Ու որ արդեն բոլոր վիրավորներին հանեցինք, մենք էլ մտանք ձորը, էդ ժամանակ արդեն 21 հոգով ենք եղել, ունեցել ենք 4 վիրավոր, 2 օր ձորում ենք մնացել, հետո իջել ենք Վանք գյուղ, հետո արդեն շրջափակման ամբողջ պատմությունն է։ Լուսանկարում՝ դատավոր Ջոն Հայրապետյանը - Երբ նահանջում էիք, տեղյա՞կ էիք, որ հակառակորդը Հադրութում է,– հետաքրքրվեց մեղադրողը։ - Այո, սարի երկայնքով, որ նահանջում էինք, սարից լավ երեւում էր՝ ադրբեջանական տանկերը ոնց էին մտնում քաղաք, ոնց էր քաղաքը վառվում,– պատասխանեց տուժողը։ - Դուք վստա՞հ եք, որ դրանք հակառակորդի տանկերն էին։ - Ես էդպես եմ հասկացել, այդ ուղղությունից էին գալիս։ - Մինչ այս հարցաքննված մի շարք վկաներ, այդ թվում՝ սպայակազմից, նշել են, որ սկզբնական օրերին Հադրութում եղել են դիվերսիոն–հետախուզական խմբեր, այս պայմաններում անհասկանալի է Ձեր պատասխանը, որ տանկեր եք տեսել։ – Վիզուալ 4-5 տանկեր շատ լավ հիշողությանս մեջ պահպանվել են։ - Զորամասը գտնվում էր Հադրութ քաղաքում, ճի՞շտ է, եւ Ձեր ցուցմունքից հետեւում է, որ տանկերն էլ մտել են Հադրութ քաղաք, այսինքն՝ դուք տանկերի՞ դեմ պիտի մարտնչեիք։ - Հետեւաբար՝ հա, տանկերի հետ մարտնչելով՝ մի ձեւ պիտի գնայինք զորամաս ու դուրս բերեինք․․․ էդպես է ստացվել, ամեն ինչ չէ պատերազմի ժամանակ, որ տրամաբանական է, հակառակը, տարօրինակ էր ու ոչ ռացիոնալ։ - Դուք ո՞նց էիք պատկերացնում այդ բարոյահոգեբանական վիճակով, հակատանկային միջոցներ չունենալու պայմաններում իջնել քաղաք, մարտնչել տանկերի դեմ։ - Ես հասկանում եմ, որ օբյեկտիվորեն այդպիսի պաշտպանություն անհնար է իրականացնել, բայց էդ դեպքում առաջին հերթին առնվազն հայրենասիրական նկատառումներով ես․․․ Ես հասկանում եմ, որ սխալ է առանց պատշաճ սպառազինության հակառակորդի հետ մարտնչելը։ - Քեռին փորձե՞լ է կապ հաստատել զորամասի հետ։ - Զանգել է Վահանյանին, հարցրել է՝ որտեղ է, բայց պատասխանը չգիտեմ։ - Հնարավո՞ր է՝ այդ ընթացքում Վահանյանն է փորձել ուղղություն տալ եւ դրանից հետո է քեռու որոշումը փոխվել։ - Ինձ չի թվում, ի սկզբանե էլ քեռին նախատեսել էր դա՝ տեղյակ լինելով այդ զորամասի վիճակից։ Հիշեցնենք՝ քեռու եւ Վահանյանի այդ հեռախոսազանգի մասին իր ցուցմունքում նշել է նաեւ վկա Սամվել Հովասյանը՝ ասելով, որ քեռին զանգել է Իշխան Վահանյանին, բարձրախոսով խոսել, հարցրել՝ ո՞ւր ես, զորքդ շրջափակման մեջ է, ինչին ի պատասխան՝ Վահանյանը, առանց որեւէ ուղղություն հուշելու, ասել է․ «Ես վիրավոր եմ, իջնում եմ ներքեւ»։ Հարցին՝ դրան պատասխան չհնչե՞ց, վկան պատասխանել էր․ «Հնչեց, բայց ցենզուրայից դուրս է»։ - Քեռուն որքա՞ն ժամանակ էինք ճանաչում եւ որպես վերադաս ի՞նչ էր հանդիսանում։ - Ես այդ մի օրն եմ ճանաչել նրան։ - Եվ նա այն պատշաճ անձն էր, ում պիտի լսեի՞ք։ - էդ դեպքում՝ հա, որովհետեւ նա միակ անձն էր, որ կարողանում էր էդ իրավիճակում իր վրա պատասխանատվություն վերցնել։ Տուժողի նախաքննական եւ դատաքննական ցուցմունքում էական հակասություններ կային Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը դատարանին միջնորդեց հրապարակել տուժողի նախաքննական ցուցմունքը, քանի որ այն 2 դրվագով հակասում էր դատաքննական ցուցմունքին։ Նախագահող դատավոր Ջոն Հայրապետյանը միջնորդությունը բավարարեց։ Ավետիսյանը նշեց, որ նախաքննության փուլում Թումանյանը ասել է, որ տեսել է Վահանյանի հեռանալը, իսկ դատարանում ասաց, որ չի տեսել։ Թումանյանը ենթադրեց՝ գուցե քննիչի մոտ նկատի է ունեցել, որ տեսել է Վահանյանի՝ մեքենայի մոտ գնալը։ Մեղադրողը ուղիղ մեջբերեց ցուցմունքի այդ հատվածը․ «Այդ ընթացքում նա, կարելի է ասել, արագ քայլելով, առանց որեւէ վիրավորում ունեցողի տպավորություն թողնելու գնաց դեպքի մեքենան ու հեռացավ, որը ինձ համար անսպասելի եւ զարմանալի էր, եւ այդ ամենը տեսան մեր անձնակազմի տղաներից, ու բոլորիս մոտ մի տեսակ զարմանք եւ հիասթափություն առաջացավ»,- նախաքննության ժամանակ ասել է Թումանյանը։ Լսելով ցուցմունքը՝ նա կարծիք հայտնեց, որ կամ շփոթմունք է եղել, կամ ինքն այդ դրվագը հետագայում մոռացել է, որովհետեւ հիմա որեւէ կերպ չի կարողանում հիշել։ Հարցին, թե որ պատասխանը հիմք ընդունեն, Թումանյանը պատասխանեց՝ դատարանում հայտնածը, քանի որ հիմա այդպես է հիշում։ Մյուս հակասությունը վերաբերում էր դեպի Հադրութ նահանջելու դրվագին․ դատախազի խոսքով՝ նախաքննության ժամանակ Թումանյանն ասել է, որ չեն իմացել, որ հակառակորդն այնտեղ է, մինչդեռ դատարանում ասաց, որ նախապես տեղյակ էին, քանի որ սարից տանկեր էին տեսել․ - Անտրամաբանական կլիներ ասելը՝ հակառակորդ չկա, եթե գնում էինք ինչ–որ մարդկանց շրջափակումից հանելու, նկատի եմ ունեցել՝ էդքան շատ չկա,-պարզաբանեց տուժողը։ - Բայց նախաքննական ցուցմունքում շրջափակման մեջ ընկածների մասին չեք նշել։ - Ուրեմն՝ չեմ հիշել, նոր եմ վերհիշել։ Կներեք, պատերազմը նենց բան է, որ որոշ դրվագներ․․․ Ենթագիտակցական վիճակում ես ու չես հիշում․․․ Զորքի հետ մնացած սպաները, Ռուսլանի գնահատմամբ, կոմպետենտ չեն եղել Դատարանում հարցաքննված մի քանի վկաներ պատմել են, որ նահանջի ընթացքում, երբ հարակից սարի վրա տեսել են հակառակորդի հետ մարտնչող մեկ այլ՝ 3-րդ գումարտակին, ցանկացել են գնալ, միանալ նրանց, բայց քանի որ հակառակորդը ռումբ է նետել իրենց ուղղությամբ, եւ զորքը կիսվել է, դա այդպես էլ չի իրականացվել։ Ռուսլանը ոչ միայն հերքեց իրենց ուղղությամբ ռումբ ընկնելու հանգամանքը, այլեւ ասաց՝ 3-րդ գումարտակը այնպիսի հեռավորության վրա էր, որ բացականչելով կարող էին իրար լսել։ Լուսանկարում՝ տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչներ Գուրգեն Գրիգորյանը եւ Գայանե Հովակիմյանը -Այսինքն՝ եթե ձայն տայիք, կարող էին ճանաչել, ուղղություն տալ, որ միանայիք իրենց,– հարցրեց տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչ, փաստաբան Գուրգեն Գրիգորյանը։ -Ենթադրում եմ, որ այո։ -Ձեր տպավորությամբ՝ ինչու՞ դա չարվեց Հայկազի, Վազգենի, մյուսների կողմից (խոսքը վերաբերում է նահանջող անձնակազմի հետ մնացած սպաներին, նրանցից ոմանց ցուցմունքները՝ այստեղ եւ այստեղ-հեղ․), ինչո՞ւ չգնալ այնտեղ, որտեղ ավելի ապահով է, դիրքեր են, գումարտակ է նստած, քան գնալ չգիտեմ ուր։ -Ոչ կոմպետենտ լինելու պատճառով, այսինքն՝ բացառելով տենց է ստացվում․ ես չեմ մտածում, որ իրենք դիտավորությամբ են արել, որ մեր դեմ ինչ–որ բան անեն, չեմ մտածում, որ էն իրավիճակը չի եղել, որ դա չանեինք, ուղղակի էդ եզրակացությանը չեն եկել էդ պահին։ -Չեք մտածե՞լ, որ ձեզ կարող էին թողնել, որ իրենք հնարավորություն ու ժամանակ ունենային դուրս գալու։ -Չեմ մտածել։ Էսպես ասեմ․ այդ 4 սպաները նահանջի ժամանակ այդ լիդերի ոգին չունեին, որ սպասեին՝,մինչեւ վերջին զինվորը անցնի, իրենք էլ ոգեշնչեին․․․ - Իրենք ավելի՞ արագ էին փախնում,- լսվեց դահլիճից։ - Հնարավոր է,-պատասխանեց Ռուսլանը։ - Ճիշտ հասկացա՞նք, որ հրամանատարությունը, մեղմ ասած, իր զինվորական եւ կազմակերպչական գիտելիքներով չէր փայլում, եւ եթե լիներ նորմալ կազմակերպվածություն, ապա ե՛ւ սարի օպերացիայի, ե՛ւ զոհված տղաների, ե՛ւ ձեր ճակատագիրը կարող էր այլ կերպ վերջանալ,- հարցրեց Գուրգեն Գրիգորյանը։ -Կարծում եմ՝ այո,- պատասխանեց Ռուսլան Թումանյանը։ Ողջ մնացած անձնակազմը նոյեմբերի 6-ին 3 խմբի է բաժանվել Հիշյալ քեռու եւ միակ հրամանատար Հովհաննես Մուրադյանի զոհվելուց հետո 21-հոգանոց անձնակազմը մնացել է միակ սերժանտ Հարութ Կարախանյանի հետ, որը վիրավոր է եղել։ Ռուսլանի խոսքով՝ Հարութը խումբ է ստեղծել, ասել՝ 7 հոգի իր հետ վերցնում է, որ շարժվի Ստեփանակերտի կողմ։ Նոյեմբերի 6-ին էլ մնացած 13-հոգանոց անձնակազմն է բաժանվել․ իրենց 6-հոգանոց խումբը գլխավորել է տարիքով ավելի մեծ Արման Արմաղանյանը․ «Բայց ուզում եմ նաեւ տեղեկացնել, որ բաժանումը բավականին ընկերական պայմաններում է եղել, նույնիսկ գրկախառնությամբ»։ Երկուսուկես ամիս շարունակ 6 տղաները թաքնվել են Վանք գյուղի անտառներում եւ տներում, գյուղացիների կոմպոտներով ու պահածոներով սնվել։ Դեկտեմբերի 20-ին կապի դուրս գալով՝ նրանց ի վերջո հաջողվել է փրկվել։ Վրույր Խեչումյանի խոսքով՝ Օնիկ Գասպարյանն ասել է՝ առավոտյան էրեխեքը տանը կլինեն Երեկ դատարանում հարցաքննվեց նաեւ զոհված զինծառայող Սուրեն Խեչումյանի հայրը՝ Վրույր Խեչումյանը։ Վերջինս որդու մարտական ուղու մասին մանրամասներ չգիտեր, ասաց՝ պատերազմի ժամանակ 3-4 անգամ է զանգել, ասել, որ բունկերում են կամ անտառներում, չանհանգստանան։ Լուսանկարում՝ Վրույր Խեչումյանը Վահանյանի անուն ազգանունը Խեչումյանը չի իմացել, բայց այլ զինծառայողներից լսել է, որ ասել են՝ գումարտակի հրամանատարը վիրավորվել, թողել փախել է։ Խեչումյանը որդու հետ վերջին անգամ հոկտեմբերի 16-ին է խոսել։ Հոր տեղեկություններով՝ հետագայում, երբ Վանք գյուղից դուրս են եկել, անտառով շարժվել են, ընկել փոխհրաձգության մեջ․ «Նոյեմբերի 14-ին գնացել ենք ԼՂ, իմացել ենք շրջափակման մասին, ԳՇ ենք մտել, ՊՆ․․․ Նոյեմբերի 20-ին Ադոյան Արկադին (զոհված Դավիթ Ադոյանի հայրն է, նրա եւ նրա կնոջ ցուցմունքը՝ այստեղ-հեղ․) մտավ Օնիկի մոտ, դուրս եկավ, ասաց՝ էրեխեքը էսօր զանգել են, ողջ են, օգնություն են խնդրում, Օնիկն էլ ասել էր՝ արխային գնացեք, առավոտը էրեխեքը տունն են»։ Սուրեն Խեչումյանը, սակայն, տուն չի վերադարձել։ Զոհվել է պատերազմի ավարտից հետո՝ նոյեմբերի 26-ին։ Միլենա Խաչիկյան

20:59 - 21 մարտի, 2023